ТАНИН МЭДЭХҮЙ

Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж, Анхдугаар Үндсэн хууль баталсны 100 жилийн ойн босгон дээр Ерөнхий сайд асан Д.Содномтой уулзаж, 1960 оны Үндсэн хуулийн талаар зарим зүйлийг асууж, тодрууллаа.-Та 1960 оны Үндсэн хуулийн  талаар дурсаж ярих цөөхөн хүмүүсийн нэг. Тухайн үед 1940 оноос хойш 20-хон жилийн дараа Үндсэн хууль батлах хэрэгцээ, шаардлага юу байсан бол…?-Миний хувьд 1963-1969 онд Сангийн яамны сайдаар, 1969-1984 он хүртэл Улсын төлөвлөгөөний комисст ажилласан. Өөрөөр хэлбэл, 1960-аад оны үед Монгол Улсынхаа Сангийн яам, Төлөвлөгөөний комисс гэсэн эдийн засаг, санхүүгийн байгууллагад ажиллаж байлаа. Иймд тухайн үед Үндсэн хууль батлах шалтгаан нөхцөл, тус хуулийн хүрээнд ямар ажил, арга хэмжээ авч байсан талаар цухас ярья.1960-аад он бол Дэлхийн II дайны сүйтгэл, хор хохирлыг арилгахын тулд социалист орнууд эдийн засгийн хувьд нэлээн хүнд байдалд орсон төдийгүй цаашдаа хамтын хүчээр хөгжих уриаг дэвшүүлэн ажиллаж байсан үе. Энэ хүрээнд социалист орнууд Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл хэмээх хамтын ажиллагааны томоохон хэлэлцээрийг байгуулаад хөгжилтэй орнууд нь Монгол, Вьетнам зэрэг хөгжлөөр хоцорч яваа улс орнуудаа бүх талаар дэмжин хөгжүүлэх гол зорилгыг тавьсан.Тиймээс Монгол Улс хөгжлийнхөө шинэ үе рүү шилжих эхлэл тавигдсан тул 1960 оны Үндсэн хуулийг баталж, мөрдсөн. Энэ утгаараа Монгол Улс эдийн засгийн хоцрогдлоо арилгаж, социалист бусад улс оронтой хөгжлийнхөө түвшинг ойртуулах тэрхүү зорилтоо тодорхойлж, зорилгоо төлөвлөж, хэрэгжүүлэх явдалд Үндсэн хуулиа батлах нь чухал ач холбогдолтой байсан юм.-Тухайн цаг үедээ өөрийн үүргээ гүйцэтгэсэн Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын 1960 оны Үндсэн хууль түүх болоод үлджээ. Энэ хуулиас эргээд харахаар олзуурхмаар, эсвэл оновчтой зүйл, заалт юу байсан бол…?-Ардын Их Хурал нь тухайн цагтаа төрийн эрх барих дээд байгууллага байлаа. Орон нутгийн сум, нэгдэл, намын үүрийн дарга нарыг Ардын Их Хурлын депутатаар сонгодог тул хөгжлийн төлөвлөгөөнд орон нутгийн онцлог, иргэдийн саналыг тусгаж чаддаг байсан.Мөн Ардын Их Хурлаас гаргасан хууль, тогтоол шийдвэрүүдийг депутатууд орон нутгийн иргэдэдээ тайлагнаж, танилцуулдаг. Энэ нь төрийн дээд байгууллагын зохион байгуулалтын шилдэг туршлага тул үүнийг одоо ч ашиглах хэрэгтэй гэж боддог. Учир нь ард түмний амьдрал, орон нутгийн хөгжил, зовлон жаргалын талаар нэвтэрхий толь болсон тэдгээр хүмүүс нэг дор цуглаад асуудлыг ярилцахаар шийдвэрлэх гарц, гаргалгааг гайхалтай олж сонгож чаддаг байсан юм. -Тэгвэл дээрх зохион байгуулалтын хүрээнд хууль батлах, хэлэлцүүлэх үед иргэдийн саналыг сайтар тусгаж байсан гэж ойлгож болох нь ээ?-Ардын Их Хурлаар хууль хэлэлцэх үед сум, нэгдэл, намын дарга нар саналаа хэлдэг байлаа. Тухайн үеийн Ардын Их Хуралд би Сангийн сайд, төлөвлөгөөний комиссын даргын хувьд улсын төсөв, жилийн болон таван жилийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн асуудлаар илтгэл тавьдаг байсан. Мөн депутат нэг бүрийн хэлж буй санал бүрийг хянаад хуульд тусгах, эс тусгах шалтгааны нөхцөлийн талаар тайлбарладаг байлаа. Үнэндээ тэд цөөхөн үг хэлдэг. Гэхдээ цөөхөн үгэндээ амьдралын хамгийн чухал асуудлыг базаж хэлдэг, бодсон санаснаа ажил болгож, хэрэгжүүлж чаддаг тийм хүмүүс байсныг хэлэх хэрэгтэй.Товчхондоо 1960 оны Үндсэн хуульд Ардын Их Хурал нь дээд танхимтай байхаар тусгасан нь ард түмний засаглал гэдэг утга нь илүү үйлчилж байсан гэж хэлнэ. Учир нь орон нутаг сум, нэгдэл бүрийг төлөөлж 400 гаруй хүн Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогддог байсан нь ард түмний санал, хүсэлтийг төлөөлж ярих эрх, үүрэгтэй хүмүүсээр парламентыг бүрдүүлдэг гол онцлог нь оршиж байгаа юм.  Ер нь ардчилал гэдгийг их энгийнээр хэлбэл, ард түмний засаглал гэсэн л үг.  Ард түмний засаглал яаж бүрдэх ёстой вэ гэхээр бол засаг захиргааны анхан шатны нэгж байгууллага, иргэдээ төлөөлсөн хүмүүсийг төрийн эрх барих дээд байгууллагадаа сонгож ажиллуулах явдал. Үүнийг 1992 оны Үндсэн хууль батлахдаа жаахан гажуудуулсан юм шиг санадаг.-Тухайлбал,-Шинэ Үндсэн хуулиар парламент нэг танхимтай, тэр нь  хууль батлах гол үүрэгтэй байгаа юм. Мөн Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1-т “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэж заасан. Төрийн хэрэгт шууд оролцоно гэдэг нь хууль тогтоох байгууллага, Засгийн газар, шүүхийн бүтэц бүрэлдэхүүнийг тогтооход ард түмэн оролцох ёстой гэсэн үг. Энэхүү хоёр эрхийг яаж хэрэгжүүлэх вэ гэхээр “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.” гэж заасан. Гэвч тэдгээр эрхүүдээ ард түмэн бүрэн эдэлж чадахгүй байна. Улмаар хууль тогтоох гол үүрэгтэй Улсын Их Хурал төрийн эрх барих дээд байгууллага болсон тул баталж буй хуулиа өөрсдөө хянахаас биш, ард түмний хяналт байхгүй болсон харагдаад байдаг. Бүр 1924 онд баталсан Үндсэн хуульд хоёр танхимтай байхаар заасан байдаг юм. Тэгэхээр бид цаашдаа парламентаа хоёр танхимтай болгох шаардлагатай байна.

Өөрийн ариун цагаан хөдөлмөр зүтгэлээр олоогүй мөнгө төгрөг эд агуурс эргэж төлөгддөг. Төлөгдөхдөө заавал танд мэдэгдэх албагүй. Ил далд ямар нэгэн байдлаар танаас гардаг. Эрүүл мэндээрээ төлнө, үхэл хагацлаар төлнө. Үр хүүхдүүд чинь зовлон зүдгүүрээр төлнө. Хүнээс үнэгүй юм авах гэж улайрах нь нүгэл. Нэг үзвэр үзэх байсан ч ардаа төлбөртэй. Миний ээж нэг дуучны дууг сонсох маш дуртай байв. Тэр нь Цэргийн чуулгын дуучин гавьяат жүжигчин Н.Отгон эгч. Түүний дуулдаг Хөх даалимбан тэрлэг найраглалын Бүүвэйн дуу, Миний ээж, Ботго, Отрын нутаг гэх зэрэг дуунууд сонсохдоо бүр нэг жаргалтай нь аргагүй суудаг сан. Би Цэргийн Ансамбльд ажиллаж байхдаа Отгон гавьяатын тайлан тоглолтын тасалбараас хоёр ширхэгийг ээждээ өгөв өө. Тэр үед оюутан байсан тул мөнгө муутай. Тэгээд Отггон эгчийн тоглолтын тасалбар энэ тэрийг ийш тийш нь хүргэж өгөх барих гээд ойр зуур туслах маягтай гүйж харайж байгаад хоёр билет авчихсан хэрэг. Ээж асууж байна аа. - Мөнгийг нь өгсөн юм уу гэж. - Өгөөгүй ээ, манай Ансамблийн ахмад уран бүтээлч хүн болохоор надад зүгээр өгсөн юм гэв. - Хүүе яаж болдог юм хүү минь! Тэр сайхан дуучны тоглолтыг үзэх гэж байж хоосон байж болохгүй. Миний хүү ядахдаа таван ааруул болсон аваачаад өгчих гэв. - Заа зүгээрээ ээж ээ! Би тэгэж байгаад мөнгийг нь өгчихнө гэлээ. Ингэхийг мэдэх нь ээ, худалдаж авлаа гэж худал хэлдэг байж гэж хүртэл бодов. Ээж минь тоглолт үзэх гээд хоног тоолоод байх. Ээжийг манай ах дагуулаал СТӨ-нд тоглолт үзэв. Тоглолтын дараа ээж бид нар Баянхошуу руу такси барих болов. Ээж минь сэтгэл их өндөр явна. Миний хүү Отгон гавьяатын ард тэр олон дуучидтай хоор дуунд зогсож байдаг мөн сайхаан, ээ мөн их хувь заяа гээд л. Маргааш нь Отгонд өгөөрэй гээд тос даасан Алтайн бор ааруул хэд гурвыг боогоод өгч явуулав. Өнөөхийг Отгон эгчид өгөхөөсөө ичээд болдоггүй ээ. Нэг кг орчим ааруул л байсан болов уу. Тэгээд амьтан хүний нүд хариулан байж сэмээрхэн дөхөж очоод хэлтэл, - Манай ээж таньд өгөөрэй гэсэн юм аа гээд цаасанд боодолтой цөөхөн ааруулаа сарвайтал, - Өө тийм уу? Яасан сайхан юм бэ, баярлалаа гээд инээд алдаад авч билээ. Тэгээд нэг санаа амарсан юмдаг. Сүүлд нь, - Чи тэр Отгоны ааруул өгсөн бий байгаа даа? Ичээд байна гэж маяглаад байхаар чинь өгөөгүй ч юм шиг бодогдоод болдоггүй ээ гэж билээ, ээж минь. Хүнээс бэлэг сэлт авсан байлаа ч хариуд нь заавал юм өгөх ёстой. Аяганы хариу өдөртөө. Агтны хариу жилдээ гэдэг үгийг маш их хэлдэг сэн. Бодоход хоёр тасалбар жижиг юм шиг атал миний ээжид бол асар их үнэтэй зүйл ажээ. Хөөрхий минь, урт наслах байх аа. Гүй ээ мөн сайхан дуучаан гээд л нулимс нь эргэлдэж байхыг харж билээ. Үнэгүй юм гэж огтоос үгүй. Зарим хүмүүс дууны цомог, ямарваа номыг зөвхөн бэлгэнд л авдаг юм шиг хандах гээд байдаг. Ямар их хөдөлмөр, цаг хугацаа шингээснийг нь бодож үзэх учиртай. Монгол хүнийхээ ёсоор зарим хүмүүст бэлгэнд өгдөг л дөө. Бэлгэнд өгсөн зүйлд хүндэтгэлтэй хандвал зохилтой. Өнөөгийн энэ олон хулгайчууд бол насаараа төлөөд ч дуусахгүй. Улс төр нийгмийн хулгай бол зах замбараагаа алдсан. Тэд үйлийн үрээ яаж дийлнэ дээ, чааваас. Хүнээс үргэлж шахуу дэмжлэг авчихдаг хүн байдаг. Нэг талдаа их буянтай хүн гэлтэй. Үгүй л дээ, тэр мөнгө эд хөрөнгө яаж бүрэлдсэн бэ гэдгийг эргэцүүлэх учиртай даа. Надад ч мөн бэлэг сэлтэнд үнэртэй ус, бугуйн цаг, хувцас хунар, адуу мал, бас бус мөнгөн хандив их бага гэлтгүй орж ирдэг ээ, ирдэг. Уран бүтээлийг минь л дэмжиж байгаа хэлбэр шүү дээ. Чухамхүү яаж ачийг нь хариулна даа гэж залбирдаг. Зөвхөн эд мөнгөнөөс тусдаа оюун санааны их өглөг өгсөн багш нарынхаа, төрүүлж өсгөж өдий хүргэсэн ачит ээжийнхээ, түшин тулж буй хань ижил үр хүүхдийнхээ ачийг хүртэл үргэлж санаж явах хэрэгтэй. Тэгэж байж үйлс бүтдэг. Үүнийг уншаад хөх инээд нь хүрэх хүн байж магадгүй ээ. Юун сүртэй ч юм билээ дээ гэж. Дахин хэлье! Тэр эд хөрөнгө, мөнгө төгрөг, мал адгуус яаж бүрэлдэн тогтож хаагуур ямар замаар яваад надад ирэв гэдэг их сонин. Намайг яагаад хүмүүс хүндлээд байна вэ гэдэг нь томоос том итгэл хүлээлгэж буй юм. Би бусдын хүндлэл хүлээгээд авсан байж болох ч их бага гэлтгүй хариу сэтгэлийг бүр заавал сунгах ёстой. Монголчууд хэзээнээсээ хүний бэлэгний хариугүй байхыг нүгэл гэж үздэг. Хүний юм үнэггүй ууж иддэггүй. Айлд очиж цай уусан байлаа ч хариуд нь заавал нэг гар сэтгэл сунгадаг. Айлд хоосон ордоггүй. Гэрт зочилсон зочин хэнийг ч гэлээ гар цайлгадаг тогтсон ёстой. Дээр үед нэгэн ядарсан ганц бие эмэгтэй айлд аргал хормойлж очоод аяга цай уудаг байжээ. - Та зүгээр л ирж бай! Аргал түлээ түүж өөрийгөө зовоох хэрэг юун! Гэхээр, - Өө яалаа гэж дээ. Миний уух цайг аргал түлшээр буцалгадаг болохоос ид шидээр буцалгахгүй байх аа. Айлын цайг зүгээр уугаад байвал хойд насандаа баахан айлын цай хоолны түлш нэхэгдэнэ. Тэгэж нүгэл хураагаад яах вэ гэдэг байсан гэх яриа бий. Хүнээс авсан зүйлээ төлөх нь байтугай, хүнд амласан амлалт хүртэл заавал төлөгддөг жамтай шүү дээ та минь ээ! Орчлон ертөнц дээр хүн болж усаар нь умдаалж шороог нь хөдөлгөж агаараар нь амьсгалсан л бол ертөнцийн жам ёсны хуулиар өр төлөөс төлдөг. Тэр төлөөс юу ч байж мэднэ. Иймд хүн бүхэн дороо суурьтай дотроо бодолтой явах ёстой доо. Манай улс их өр тавьж байна. Яаж төлнө дөө бурхан минь. Гадны улсаас өр зээл мөн ч их авах юм. Байгал эхээ гүй мөн айхавтар сүйтгэж байна. Байгалийн бүтээлийн хариу, хүмүүний их ёсыг яаж төлж барна даа тэнгэр минь. Энэ их шунал ардаа тоо тоймгүй өр төлөөсөнд ордог гэмтэй дээ! Хувиараа төлөөд барахгүйг нийтээрээ төлдөг жам хуультай даа... Хумбагарын Батмэнд. 2024. 11. 21.

Өчигдөр нэг хуурай дүү минь залгаж байна. Англи, франц хэлээр шүлэг хүртэл тэрлэдэг, урлаг гоо зүйн асар өндөр мэдрэмжтэй, өндөр боловсролтой сайхан залуу бүсгүй. Дүүтэй ярьж байхдаа би ч бас өөрийнхөө дотор нуугдаж байдаг үгсийг хоолой нийлэн сэтгэлдээ "Тийм ээ" гэж хашгирч байлаа. "Гэр бүл цуцлуулах шүүх хурлаасаа дөнгөж гарч ирээд ярьж байна аа, эгч. Ашгүй нэг новшоос ангижирч, үлдсэн жаахан залуу нас, цаг хугацаа, эрх чөлөөгөө аварч чадлаа. Дүү нь танд бүр зориуд захимаар байна. Үүнийг энэ монгол ээж, аав нарт ч хэлж ярьж баймаар санагдлаа. Хүүхдүүдээ битгий хүний зарц болгож бэлдээрэй. Таны хүүхэд өөрийнхөө аз жаргалтай амьдралаар амьдарч, хайрлуулж, амьдралын гэрэл гэгээг мэдрэх гэж та бидний хайраас ургасан болохоос биш хэн нэгэн хаа хамаагүй гэнэт гарч ирсэн, хүний үнэргүй новшнуудын хөлийг угааж, хоолыг хийж, хогийг цэвэрлэж, нэр овгийг нь чирэх үр хүүхдийг нь төрүүлж өсгөчихөөд энэ хорвоогоос ямар ч үнэ цэнэгүй буцах ёсгүй хүмүүс гэдгийг ойлгоосой. Охидоо заавал "Чи айлын авгай болох хүн" гэж ирээд л хүнд зарагдах бүх ажлыг хийлгэж сургахынхаа оронд яаж үнэ цэнэтэй байх, яаж өөрийгөө хүндлэх, яаж энэ амьдралдаа сэтгэл хангалуун байж, бусдаар хайрлуулах урлагт суралцахыг л илүүтэй зааж баймаар байна. Та бод доо. Би ухаан орох цагаасаа л хүний өөрийн баахан дүү өсгөсөөр хүн болсон. Тэгээд арай гэж нас бие гүйцээд хорвоог таниагүй байхдаа гэнэт л хүнтэй суучихсан. Хүний амьдрал тийм л зарчмаар явдаг гэж бодоод, үнэндээ тэр үед өөрийн сэтгэл зүрх, хайр майр гэдэг зүйлийнхээ ч учрыг олоогүй л хүний эхнэр болчихсон. Айлын авгай болохоороо ажилгүй анхиагүй хүн байж болохгүй гээд надад оёж шидэх, угааж арчлах, цэцэг ногоо тарих, эм тариа хийх, хүн хүнээс түрүүлж гүйх, түрүүлж хөдлөх, хэцүү хатуу ааш авирыг тэсэж тэвчиж, даруу чимээгүй байх, өөрийн зовлонг нууж, гэр бүлийн бүх л муу муухайг хүнд мэдэгдэхгүй амьдарч байх ёстой гэж зааж өсгөсөн. Ямар ч сайн сайхан, том үйл хийсэн өөрөө л тэрнийгээ мэдэж байвал болно гээд бусдад дээрэлхүүлж, дээрэмдүүлж байсан ч дуугүй явахыг ээж аав, нийгэм, цаг үе, уран зохиол, орчин тойрныхон маань бидэнд ухуулж заасаар ирсэн. Би яаж өссөн билээ яг л тэгж явсаар нэг анзаартал бүхэл бүтэн 15 жилээ нэг ажилгүй, сэтгэлгүй, хүн үнэлдэггүй, хувцас гуталны хэрүүл хийсэн хөгийн новшийн зарц боолыг хийсээр өнгөрүүлжээ. Эргээд харахад би айлын эхнэр ийм л байх ёстой гэж бодож бүх амьдралаа нуруун дээрээ ганцаараа үүрч, хэдэн хүүхэд төрүүлж бас л ганцаараа өсгөж, өөд уруугүй л зүтгэсэн байна. Өөрөө өвдсөн ч тэсэж, өөрөө зовсон ч нууж, хүний тав тух, нэр хүндийг л хамгаалахын төлөө амьдарсан байна. Гэтэл өнөөдөр над шиг үнэгүй, над шиг хайрлуулж чадаагүй, над шиг хэрэггүй хүн алга. Би бүхнийг болгож, зохицуулж, угааж арчиж, өвчтэй нэртэй тэр новшийн асрагчийг хийсээр аль сайхан дэврүүн насаа ор сураггүй хоосон зүйлд зориулжээ. Эргээд харахад надад сэтгэл бүлээцүүлэх нэг ч дурсамж алга. Ядаж ганц сайхан болзооны түүх ч алга. Угааж арчсан, асарч сувилсан, айлын сайн эхнэр, сайн хүмүүжилтэй өссөн, хүчтэй хүн болох гэж хүний өмнөөс бүхнийг хийж зүтгэсэн хэнд ч хэрэггүй түүх л байна. Гэсэн ч үүнийг маань эцэстээ хэн ч үнэлсэнгүй. Хууль ч үнэлдэггүй юм байна. Яагаад гээч? Яагаад гэвэл би үргэлж сайн нууж чаддаг байсан болохоор надад одоо итгэх хүн алга. Хамгийн харамсмаар нь эргээд санах ганц халуун дулаан, догдлом дурсамжгүй хоосон цаг хугацааны түүх л үлдэж. Хүүхдүүд бүгд тэр хүнээр овоглоно. Би яаж ч зүтгэсэн миний тэгтлээ хичээж хайрлаж өсгөсөн энэ хүүхдүүд хожим сайн сайхан бүх зүйлдээ тэр хүний л нэрийг дуудуулна. Би дурсагдах ч үгүй.Хайрлагдаагүй дээрээ бас хамгийн хурдан арчигдах ийм амьдралаар амьдруулах гэж хүүхдүүдээ хүний зарц болгож бэлдэх хэрэггүй юм байна. Хэрвээ би эрхэлж чаддаг байсан бол, хэрвээ би нэг юм ч гэсэн хийж чаддаггүй байсан бол, хэрвээ би заримдаа өөрийнхөө үнэ цэнээс айлгүй хүмүүст өөрийнхөө хийж бүтээсэн сайн сайхан зүйлсээ хэлж ойлгуулж чаддаг байсан бол арай өөрөөр амьдрах байсан байх. Яагаад би сайн сайхан зүйл хийчихээд нуугдах ёстой юм? Яагаад бид хэн хүнээс илүүг бүтээчихээд түүнийгээ хэлж зарлахаас ичих ёстой юм? Яагаад хүмүүс миний бүтээсэн бүхнийг дээрэмдэж байхад би чимээгүйхэн тэсэх ёстой юм? Яагаад би заавал айлын сайн авгай болохын төлөө хайран сайхан цаг хугацаагаа нэргүй зарцын хөдөлмөр сурах гэж үрсэн юм? Яагаад би хожим хэрэгтэй гэсэн сургааль доор хүүхэд насаа хүүхэд өсгөхөд зориулж ирсэн юм? Тэгвэл би өөрөө хэн юм? Би зүгээр л зарц уу? Би ердөө л хэн нэгний төлөө үрэгдэж дуусах ёстой ажлын мал уу? Миний хүсэл, миний дурсамжууд, миний өөрийн хүртэж мэдрэх ёстой мэдрэмжүүд энэ бүхний чинь хаана нь байгаа юм? Би одоо ээж аав, ах дүүс, нийгэм цаг үеэсээ ингэж асуумаар байна. Мэдээж надтай санал зөрөх, хуучинсаг, боолсог, хөдлөшгүй яхир сэтгэхүйтэй хүн олон байгаа л даа. Гэхдээ л би хэлмээр байна. Хүүгээ ч тэр, охиноо ч тэр хүний боол болгож л битгий бэлдээрэй. Хүнд чадахгүй, мэдэхгүй зүйл байж болно. Хүн зовлонгоо уудалж, чадвараа үзүүлж таниулдаг байх эрхтэй. Хүн өөрийн хийсэн сайн сайхнаасаа ичихгүй, ялалтынхаа ард нуугдахгүй амьдрах бас эрхтэй гэдгийг хүүхдүүддээ хэлж захиж, өөрийн үнэ цэнийг нь мэдрүүлж өсгөөрэй. Тэгэхгүй бол таны хүүхэд бүхнийг чаддаг байлаа ч үнэлэгдэхгүй, өөрөө бүтээчихээд бусдад дуугүйхэн дээрэмдүүлж, дотроо гуниглан амьдарсаар аз жаргалгүй нэгэн болж дуусна шүү". Хуурай дүү маань ийнхүү яриад зангирч ирсэн нулимсаа залгив. Тийм ээ, яг л энэ. Би хүүхдүүддээ яг үүнийг л байнга хэлж захиж, хувь ертөнцийг нь маш их дээдэлдэг хэрнээ хүмүүст хэлж сануулах тухай бодож байгаагүй юм байна. Магадгүй хэллээ гэхэд эсэргүүцэх хэрцгийнүүд үй олноороо байдаг болохоор айсан ч байж мэднэ. Тиймээс дүү охины үгийг тэр чигээр нь дамжуулахын ялдамд ээжийн чинь үргэлж айж явдаг ирээдүйгээс чамд энэ бүхнийг хэлж байна шүү гэдгийг хүүхдүүддээ онцлон сануулмаар байна. Ээж нь үүнийг л ойлгуулах гээд байдаг юм шүү дээ.Эх сурвалж: Х.Болор-Эрдэнэ

Францын зохиолч Бернард Верберийн “Empire of the Angels” номонд дэвшүүлсэн хүний амьдралын долоон жилийн давтамжийг хүргэж байна. Хүний амьдралын мөчлөгийг дараах хэлбэрээр хувааж болох гэнэ. Эхний үедээ гүйцэд мэдрээгүй зүйлс нь дараагийн үедээ асуудал үүсгэдэг. Тохирч байгаа эсэхээ харьцуулж дүгнэвэл сонирхолтой.0-7 НАСЭэжтэйгээ хүчтэй холбоостой байдаг үе. Дэлхий ертөнцийг хэвтээ чиглэлд таньж эхэлнэ. Мэдрэмжүүд хөгжинө. Ээжийн үнэр, ээжийн сүү, ээжийн дуу хоолой, ээжийн халуун дулаан, үнсэлт зэргийг мэдэрдэг. Энэ үе нь ээжийн халамжаас гарч хорвоогийн хүйтэн уур амьсгалыг мэдэрснээр дуусдаг.7-14 НАСЭцэгтэйгээ хүчтэй холбоостой байдаг үе. Дэлхий ертөнцийн тухай босоо мэдлэг бүрдэж эхэлнэ. Хувь хүн бүрэлдэн бий болно. Гадаад ертөнцтэй харьцахад аав нь гол хамтрагч, хамгаалагч болдог. Тиймээс энэ үед эцэг хүн гэр бүлийн гол баатар болно. Аав нь ээжийг хайрлаж хүндэлж байгааг мэдрэх энэ үед чухал.14-21 НАСНийгмийн эсрэг босох үе. Оюун ухаан төлөвшинө. Өсвөр насны хямрал, шилжилтийн үе. Нийгмийн одоогийн бүтцийг нурааж дэлхийг өөрчлөхийг хүснэ. Эхлээд гэр бүлийн дэг журам руу довтолж дараа нь бүхэл нийгэм рүү. Дуу хөгжим, хайр дурлал, бие даасан байдал нь энэ үеийн илэрхийлэл. Гэр бүлийн хайр халамжаас гарснаар энэ үе дуусна.21-28 НАСНийгэмд орох үе. Сөрөг сэтгэлгээ нь зөөлөрч тогтворжино. Дэлхийг өөрчилж чадаагүй ч өмнөх үеийнхнээс илүү дээр болохыг хичээнэ. Илүү сонирхолтой ажил, илүү сонирхолтой амьдрах орчныг хайна. Эцэг эхээсээ илүү аз жаргалтай гэр бүл үүсгэхийг хүснэ. Энэ үеийн төгсгөл нь голдуу гэрлэлт болдог.ЭХНИЙ 4X7 ДӨРВӨЛЖИН ДУУСНАӨөрийн бие даасан хувь хүнийг бий болгож шинэ долоон жилийн давтамж руу орох нь эхний 4x7 дөрвөлжингийн үр дүн байх болно.28-35 НАСГал голомтоо үүсгэнэ. Гэрлэлтийн дараа орон байр, машин, хүүхэд бий болно. Үнэт зүйлс нь гэр бүл рүү шилжинэ. Гэхдээ эхний дөрвөлийг бүрэн дуусгаж чадаагүй хүмүүс үүн дээр алдана. Жишээ нь эхтэйгээ хангалттай харьцаатай байгаагүй бол охинтойгоо сайн харилцаа үүсгэж чадахгүй гэх мэт. Нийгмийн эсрэг байх үеэ гүйцэд мэдрээгүй бол ажил, хамт олны дунд зохицож чадахгүй гэх мэт. Ингээд 35 насанд хүрэхдээ гэр бүлээ зөв үүсгэж чадаагүй бол тэсрэлт болж гэр бүл салалт, депресс, сэтгэл зүйн эмгэгт өртөнө.35-42 НАСХямралын дараа амьдрал шинээр эхэлнэ. Эхний гэр бүлийн амьдралын үеэс сургамж авч шинэ гэр бүл үүсгэх оролдлого. Олон зүйлийг шинээр харах хэрэгтэй болно. Салсан хүмүүс нь дараагийн харилцаанаасаа гэрлэлтийг бус өөр үнэт зүйл хайж эхэлнэ.Нийгэмд хандах хандлага ч өөрчлөгдөнө. Ажил бол аюулгүй байдлын баталгаа биш, илүүтэй дур сонирхол, хувийн амьдралд цаг гаргах боломжтой байхад тулгуурлана. Энэ шилжилтийг амжилттай хийж чадвал илүү дээр амьдралыг бий болгож чадна. Хэрвээ өмнөх сургамжаа гүйцэд ухаараагүй бол амьдрал өмнөх шигээ хэцүү хүнд байдлаар үргэлжилнэ. Үлдсэн бүх долоон жилийн давтамж нь нэгэн хэвийн уйтгартай цаг хугацаа болж хувирна.42-49 НАСНийгмийг дайлаар мордоно. Гэр бүлийн амьдрал сорилтоо давж тогтворжсон бол довтолгоо өөр чиглэлд шилжинэ.Материаллаг сонирхол нь илүү сайхан амьдрал, эд баялаг, тав тух, олон хүүхэд, олон дурлал, илүү эрх мэдэл рүү довтолно.Оюун ухаан талдаа бол жинхэнэ өөрийгөө таньж илүү амьдралын утга учрын талаар бодож эхэлнэ. Тухайлбал “би яагаад энд байгаа юм бэ?”, “яах гэж амьдарч байгаа билээ?” гэх мэт.49-56 НАСОюун санааны хувьсгал. Энэ бол хүний амьдралын сүүлчийн хэсэг. Хэрвээ энэ үед өмнөх үе шатуудаа бүрэн гүйцээж, жинхэнэ оюун санааны эрэлд гарч чадсан бол энэ нь амьдралын төгсгөл хүртэл үргэлжилнэ.Ингэж хоёр дахь 4x7 дөрвөлжин дууссанаар жинхэнэ хүн болох замдаа орох юм.

Малчид, иргэд, тээвэрчдийн анхааралд: Өнөөдөр Төв, Сэлэнгэ, Хэнтийн нутгаар нойтон цас, цас орох тул зам, даваа, гүвээнд халтиргаа гулгаа үүсэхийг анхааруулж байна. 2024 оны 10-р сарын 25-ны 08 цагаас 20 цаг хүртэлхцаг агаарын урьдчилсан мэдээ:Ихэнх нутгаар солигдмол үүлтэй. Төвийн аймгуудын нутгийн өмнөд болон зүүн, зүүн аймгуудын нутгийн баруун хойд хэсгээр нойтон цас, цас орно. Бусад нутгаар цас орохгүй. Нутгийн зүүн өмнөд хэсгээр баруун өмнөөс, бусад нутгаар баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Ихэнх нутгаар бага зэрэг хүйтэрч Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Идэр, Тэс, Эг, Үүр, Орхон, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр -1…+4 градус, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр +10…+15 градус, бусад нутгаар +3...+8 градус дулаан байна.УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Нойтон цас орно. Салхи зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 5-10 метр. Өдөртөө бага зэрэг хүйтэрч +3...+5 градус дулаан байна.БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Нойтон цас орно. Салхи зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Өдөртөө бага зэрэг хүйтэрч +2...+4 градус дулаан байна.ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Нойтон цас орно. Салхи зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 5-10 метр. Өдөртөө бага зэрэг хүйтэрч 0...+2 градус дулаан байна.05 цагт Улаанбаатарт: 3 градус дулаан, харьцангуй чийг 80 хувь, агаарын даралт 873 гектопаскаль байлаа. Даралт өдөртөө тогтвортой байна.

Аргын тооллын: 2024-10-25, Баасан гараг. Билгийн тооллын 24, Сугар гараг. Намрын адаг хөх нохой сарын есөн улаан үнэг одтой, хар нохой өдөрБарилдлага: идэрШүтэн барилдлага: тийн мэдэхүйСуудал: төмөрӨдрийн наран мандах, жаргах цаг нь 7:27-17:46. Өдрийн сайн цаг нь бар(03.40-05.40), луу(07.40-09.40), могой(09.40-11.40), бич(15.40-17.40), тахиа(17.40-19.40), гахай(21.40-23.40) болой.Хол газар яваар одогсод баруун урагш мөрөө гаргавал зохистой. Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулахад өвчин эмгэг ирнэ тул тохиромжгүй.Тухайн өдөр морь жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба бар, туулай жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр эе, эвээ ололцох, хамтын хөдөлмөр эхлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, найр хурим хийх, бэр гуйх, инж өгөх, авах, үнэт эрдэнийн зүйл авах, хишиг даллага дуудуулах, насан бүтээл хийлгэх, хүүхэд үрчлэн авах, андгай тангараг, гэрээ, хэлцлээ буцаахад сайн. Нүүдэл суудал хийх, хэрүүл тэмцэл хийх, эрдэнийггадагш өгөх, хүүхэд хөлд оруулахад муу.

Аргын тооллын: 2024-10-21, Даваа гараг.  Билгийн тооллын 19, Сумъяа гараг. Намрын адаг хөх нохой сарын дөрвөн ногоон гөрөөсөн толгой одтой, шар морь өдөр.  Барилдлага: үл зохилдох. Шүтэн барилдлага: сэрэхүй. Суудал: мод.  Өдрийн наран мандах, жаргах цаг нь 7:21-17:53. Өдрийн сайн цаг нь хулгана(23.40-01.40), үхэр(01.40-03.40), туулай(05.40-07.40), морь(11.40-13.40), бич(15.40-17.40), тахиа(17.40-19.40) болой.. Хол газар яваар одогсод хойш мөрөө гаргавал зохистой. Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал “Сайн нөхөртэй учрах” хэмээх сайн.Тухайн өдөр бар, нохой жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн. Эл өдөр архи уух, тамхи татах, сэтгэл муутантай нөхөрлөх зэргийг цээрлэх хэрэгтэй ба лусыг тахих, тангараг тавих, гэр, байшингийн суурь тавихад сайн. Гэр бүрэх, хэрүүл тэмцэл хийх, сэтгэлд сэвтэй газар очиход муу.

20-ноос 21-нд шилжих шөнө Дорнодын хойд хэсгээр их хэмжээний нойтон цас, цас орж, Төв аймгийн зүүн, Хэнтийн хойд, Дорнодын хойд болон зүүн хэсгээр цас орж цасан шуурга шуурна.Малчид, иргэд, тээвэрчдийн анхааралд:21-нд төвийн аймгуудын нутгийн зүүн, зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр нойтон цас, цас орж, цасан шуурга шуурч, хүйтэрч, зам даваа гүвээнд мөстөлт, халтиргаа, гулгаа үүсэж, үзэгдэх орчин хязгаарлагдахыг онцгойлон анхааруулж байна.                               2024 оны 10-р сарын 20-ны 20 цагаас 10-р сарын 21-ний 20 цаг хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан мэдээ:Хур тунадас: Баруун аймгуудын нутгаар үүлшинэ, бусад нутгаар солигдмол үүлтэй. Шөнөдөө төвийн аймгуудын нутгийн хойд болон зүүн хэсэг, зүүн аймгуудын ихэнх нутгаар, өдөртөө зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр нойтон цас, цас орж цасан шуурга шуурна.Салхи: Ихэнх нутгаар баруун хойноос секундэд 5-10 метр, шөнөдөө нутгийн зүүн хэсгээр секундэд 12-14 метр хүрч ширүүсэж, цасан шуурга шуурна.Агаарын температур: Ихэнх нутгаар хүйтэрч шөнөдөө Монгол-Алтайн уулархаг нутаг, Хүрэнбэлчир орчмоор -18…-23 градус, Дархадын хотгор, Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Эг, Үүр, Орхон, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр -9...-14 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсэг болон Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндийгөөр 0…-5 градус, бусад нутгаар -5…-10 градус, өдөртөө Дархадын хотгор, Хангайн уулархаг нутаг, Хүрэнбэлчир орчмоор -5…-10 градус, Алтай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр -1…-6 градус хүйтэн, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр +4…+9 градус, бусад нутгаар -3...+2 градус дулаан байна.УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Шөнөдөө үүлэрхэг, цас орно. Өдөртөө үүл багасана, цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 6-11 метр, шөнөдөө зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -8…-10 градус, өдөртөө -2...-4 градус хүйтэн байна.БАГАНУУР ОРЧМООР: Шөнөдөө үүлэрхэг, цас орно. Өдөртөө үүл багасана, цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 6-11 метр, шөнөдөө зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -9…-11 градус, өдөртөө -3...-5 градус хүйтэн байна.ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Шөнөдөө үүлэрхэг, цас орно. Өдөртөө үүл багасана, цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 6-11 метр, шөнөдөө зөөлөн цасан шуурга шуурна. Шөнөдөө -9…-11 градус, өдөртөө -4...-6 градус хүйтэн байна. 2024 оны 10-р сарын 22-ноос 2024 оны 10-р сарын 26-ныг хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан төлөв:23-нд Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар, 24-нд Хангай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Дарьгангын тал нутгаар, 25-нд Алтай, Хангайн уулархаг нутгаар ялимгүй хур тунадас орно. Салхи ихэнх хугацаанд секундэд 6-11 метр. Монгол-Алтай, Хангайн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчимоор шөнөдөө -19...-24 градус, өдөртөө -4...-9 градус, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Идэр, Тэс, Орхон, Хараа, Ерөө, Туул, Тэрэлж, Улз голын хөндийгөөр -10...-15 градус хүйтэн, өдөртөө -1...+4 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө -1…+4 градус, өдөртөө +7…+12 градус дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө -4…-9 градус хүйтэн, өдөртөө +3…+8 градус дулаан байна. 22-ноос ихэнх нутгаар өдөртөө бага зэрэг дулаарна.

Боловсролын сайдын тушаалаар байгуулагдсан ажлын хэсэг “Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, өнөөгийн нөхцөл байдалд хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийн, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санал, зөвлөмжийг боловсрууллаа. Энэ хүрээнд 21 аймаг, 9 дүүрэг дэх төрийн болон төрийн бус өмчийн ерөнхий боловсролын 30 сургуулийг санамсаргүй түүврийн аргаар сонгон, мэдээлэл цуглуулав.Дэлхий нийт цэцэрлэг, сургуулийн аюулгүй байдалд онцгой анхаарал хандуулж, сургалтын хөтөлбөртөө гамшгийн эрсдэлийг бууруулах тухай агуулгыг тусгадаг. Манай улсын хувьд 2018 онд Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайдын А/181 дүгээр тушаалаар “Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрийг батлан, цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургуульд хэрэгжүүлж эхэлсэн юм.Хяналт шинжилгээ, үнэлгээнээс гарсан дүгнэлт“Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийхэд дараах дүгнэлтүүд гарсан байна. Үүнд:Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нар “Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрт тусгасан мэдлэг ойлголтыг эзэмшүүлэх сургалт, үйл ажиллагааг төлөвлөн хэрэгжүүлж байгаа хэдий ч сурагчид мэдлэгээ гамшиг, осол, аюулт үзэгдлийн үед хэрэгжүүлж чадах эсэхдээ эргэлзэж байна.Сурагчдын “Аюулгүй амьдрах ухаан” хөтөлбөр, амьдралын орчноос авч буй мэдлэг ойлголт нь өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах, бусдад туслах, анхан шатны тусламж үзүүлэхэд хэрэглэгдэх байдал хангалтгүй байна.Сурагчид хичээлээс гадуур цахим технологийн тусламжтайгаар энэ талын мэдлэг, ойлголтыг олж авч байгаа тул цаашид амьдралдаа хэрэгжүүлэх дадал хэвшилд сургах, гамшиг, ослын үед тулгарах нөхцөл байдалд хэрэглэх ур чадвар эзэмшүүлэх практик сургалтын арга зүйд шилжих нь чухал байна.Эцэг, эх, сурагчдын төлөөллийг оролцуулсан ажлын хэсэг сургуулийнхаа гадаад, дотоод орчны эрсдэлийн үнэлгээг улирал бүр хийж, зөрчлийг арилгах арга хэмжээг үе шаттайгаар зохион байгуулж байгаа нь үр дүнтэй байна.Сургуулийн тавилга, эд хогшил, үзүүлэн самбар, хүндэтгэлийн булан зэргийг хананд бэхэлгээ хийж байрлуулах, цахилгааны утсанд гадны хүчин зүйл үйлчилж гэмтэл үүсгэх эрсдэл их байна.Сургуульд төлөвлөгдсөн аврах гарц, тэмдэглэгээ байдаг ч ашиглалтын бэлэн байдлыг хангаагүй, дийлэнх нь цоожтой байгаа нь гамшиг ослын үед аюулгүй талбайд очих боломжгүй болох эрсдэлийг бий болгож, энэ нь гамшгийн өмнөх үеийн бэлэн байдлыг хангалтгүй байгааг харуулж байна.Багш нар сурагчдын багаар ажиллах чадварыг хамгийн олон давтамжтай үнэлдэг бол мэдээлэл, харилцааны технологи, инновац, олон талт соёлыг ойлгох, шүүн тунгаах, шийдвэр гаргах зэрэг бүтээлч сэтгэлгээний чадварыг харьцангуй бага давтамжтай үнэлж байна.Багш, сургалтын менежерүүдээс тодорхой хувь нь сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үндэсний болон орон нутгийн, сургуулийн түвшний сургалтад хамрагдсан, сургагч багшаар ажилласан байна. Сургалтаас авсан мэдээллээ хичээл сургалт, хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаанд тусган хэрэгжүүлэхэд нь сургуулийн орчин, сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг сайжруулах зэргээр арга зүйн болон бусад дэмжлэгийг үзүүлэх шаардлагатай байна.Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 28 хувь нь гадна, дотно орчиндоо эрсдэлийн үнэлгээ хийж, эрсдэлийг бууруулах ажлыг зохион байгуулсан боловч сургалтын байгууллагын үйл ажиллагааны жилийн төлөвлөгөө, тайланд “Гамшгаас хамгаалах үйл ажиллагаа“-г төлөвлөж  оруулаагүй байна.Санал зөвлөмжСургалтын байгууллагын гамшгийн бэлэн байдлыг хангах, гамшгаас хамгаалах менежментийн бодлого, төлөвлөлтийг сайжруулах чиглэлээр:Сургуулийн гамшгаас хамгаалах менежмент, дадлага, сургуулилалт хийх, үйл ажиллагааны хэрэгжилтэд хяналт, үнэлгээ хийх мэргэжлийн байгууллагуудын оролцоо, санаачилгыг дэмжих;Сургуулийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулах арга хэмжээний төлөвлөгөөнд танхимын сургалтыг хичээлээс гадуурх дадлага сургуулилалт, практик сургалттай хослуулж, дадал хэвшил болгох үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх;Ерөнхий боловсролын сургуульд гамшиг, байгалийн аюулт үзэгдэл зэрэг онцгой нөхцөл байдлын үед ашиглах төсөв, зардлыг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу төлөвлөж, зарцуулах;Сургуулийн жилийн сургалт, үйл ажиллагааны нэгдсэн төлөвлөөгөөнд “Гамшгаас хамгаалах болон аюулгүй, эрсдэлгүй орчин бүрдүүлэх” тухай заалт оруулж хэрэгжүүлэхШинэчлэн боловсруулж буй сургалтын хөтөлбөрт “Аюулгүй амьдрах ухаан”-ы агуулга, арга зүй, үнэлгээг тусгаж, хэрэгжүүлэх.Сургуулийн гадаад, дотоод орчны аюулгүй байдлыг бууруулах чиглэлээр:Анги танхимд байх тавилга эд хогшлыг хананд бэхлэх;Ил байх цахилгааны утсыг далдлах;Аюулгүйн аврах зам, гарцуудын ашиглалтын бэлэн байдлыг хангах, тэмдэг тэмдэглэгээг сайжруулах;Галын унтраах анхан шатны багаж хэрэгслийн бэлэн байдлыг хангах;Сургуулийн хашааны гаднах гарц, аюулгүйн тэмдэг тэмдэглэгээг сайжруулах;Сургуулийн гадаад орчин үерийн эрсдэл ихтэй тул далан шуудуу байгуулах, аянга зайлуулагч байршуулах;Сургуулийн ойр орчим 50-70 метрээс дотогш шатахуун түгээгүүрийн газар байрлаж байгаа нь эрсдэлтэй тул үүнийг бодлогын түвшинд авч үзэх;Сургалтын хэрэглэгдэхүүн, хүний нөөцийг бэлтгэх чиглэлээр:“Аюулгүй амьдрах ухаан” дадлага, сургуулилт, танхимын болон цахим сургалтыг зохион байгуулах сургалтын хэрэглэгдэхүүний нөөцийг бүрдүүлэхэд богино хэмжээний видео бэлтгэж сургалтад ашиглах гэх мэт мэргэжлийн байгууллага, эцэг эх, асран хамгаалагч, олон нийтийн оролцоонд түшиглэх;Сурагчдад жилд нэг удаа гамшгийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх дадлага сургуулилалт хийх бэлэн байдлын сургалтыг зохион байгуулах, шаардлагатай хэрэглэгдэхүүний нөөцийг бэлтгэх;“Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байхад өмнө ашиглаж байсан “Хэн ч, хэзээ ч, хаана ч бэлэн”, “Бэлэн бай” багц гэх мэт сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг сургалтад ашиглах, хөгжүүлэх;Бэлтгэгдсэн сургагч багш нарын нөөцөд суурилан нийт багш нарт “Аюулгүй амьдрах ухаан” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх сургалт, нөлөөллийн ажил зохион байгуулах;Сургуулийн өмнөх  болон ерөнхий боловсролын сургуулийн багш, удирдлага, нийгмийн ажилтныг “Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх сургагч багшаар тасралтгүй бэлтгэх, орон нутгийн туршлагатай иргэдийг зочин багшаар урьж, амьдралын туршлагаас нь суралцах зэрэг арга хэмжээг зохион байгуулах;Сургууль бүрийн өсвөрийн аврагч клубийн үйл ажиллагааг өргөжүүлж, үе тэнгийнхнээсээ суралцах боломжийг дэлгэрүүлэх.

Нийслэлийн Бизнес инновацын газар, Мэдээллийн Технологийн Үндэсний Парк, Монгол Улсын Их Сургуулийн Мэдээллийн технологи, электроникийн сургууль болон Хан-Уул дүүргийн Боловсролын хэлтэс хамтран “Миний кодын эхлэл” хакатон тэмцээнийг аравдугаар сарын 17,18-ний өдрүүдэд зохион байгуулж байна. Хакатон тэмцээн нь сурагчдад шинжлэх ухаан, технологийн мэдлэг олгох, бүтээлч ур чадварыг тэнцвэртэйгээр хөгжүүлэх, мэргэжлийн чиг баримжааг тодорхойлоход  дэмжлэг үзүүлэх зорилготой бөгөөд сурагчид 2 өдрийн турш вэб програмчлалын сургалтад хамрагдаж, сурсан мэдлэгээрээ бүтээл гаргах юм.Хакатонд Хан-Уул дүүргийн ерөнхий боловсролын 7, 10, 15, 18, 26, 32, 34, 41, 52, 59, 60 75, 114, 115, 118, 161, 163, 130 дугаар сургуулийн 9-11 дүгээр ангийн 24 сурагч өөрсдийн хүсэл эрмэлзлэлээр оролцож байна.

“МӨНХ ТЭНГЭРИЙН БИЧИГ – 2024” МОНГОЛ УРАН БИЧЛЭГИЙН ОЛОН УЛСЫН ҮЗЭСГЭЛЭНГИЙН УДИРДАМЖЗорилго:     Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн Монгол бахархлын өдөрт зориулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар уламжлал болгон зохион байгуулдаг “Мөнх тэнгэрийн бичиг” монгол уран бичлэгийн олон улсын үзэсгэлэн нь монгол бичиг соёлыг олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлэх, уран бүтээлчид, багш, оюутан, сурагчдын шинэлэг санаа, санаачилга, авьяас чадварыг нийтэд таниулах, дэмжихэд оршино. Ерөнхий зохион байгуулагч:Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар  Хамтран зохион байгуулагч:Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яамБоловсролын яамЕрөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлБоловсролын ерөнхий газарҮндэсний мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлагМонголын Хүүхдийн урлан бүтээх төвМонголын Урчуудын эвлэлМонгол Улсын их сургуульШУА-ын Хэл, зохиолын хүрээлэнОлон улсын Монгол уран бичлэгийн холбооБичиг соёл төв Хамрах хүрээ: Уран бүтээлчид, Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нар, оюутнууд, 8-12 дугаар ангийн сурагчид Ангилал: Уран бүтээлчидУран бичлэг, хэмжээ хязгаарлахгүй, жаазалсан байх  Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нарУран бичлэг, хэмжээ хязгаарлахгүй, жаазалсан байх    ОюутнуудУран бичлэг, хэмжээ хязгаарлахгүй, жаазалсан байх  Сурагчид11-12 дугаар анги: Уран бичлэг, хэмжээ хязгаарлахгүй, жаазалсан байх8-10 дугаар анги: Бийрийн болон үзгийн хичээнгүй тиг, А3 хэмжээтэй, жаазалсан байх  Санамж:Бүтээлийн ард овог, нэр, утасны дугаар, оршин суугаа газрын хаяг болон бүтээлийн нэр, төрөл, хэмжээ, оролцох ангиллыг тодорхой бичихТовч танилцуулга, зургаа цахим хаягаар илгээхдээ гарчиг хэсэгт овог, нэрээ бүтээлийн нэрийн хамт тодорхой бичих  Бүтээлийг хүлээж авах газар: Монголын Хүүхдийн урлан бүтээх төв  Цахим хаяг: [email protected] Холбогдох утасны дугаар: 88555616, 99978546, 99880509 Бүтээл хүлээн авах хугацаа: 2024 оны 10 дугаар сарын 25-ны өдөр хүртэл ажлын өдрүүдэд 09:00-17:00 цаг

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Чинагийн Галсан “Мэргэн ном” цомын эзэн боллоо.2024 оны 09 дүгээр сарын 13-15-ны өдрүүдэд Д.Сүхбаатарын талбайд болсон 36 дахь удаагийн “Номын баяр”-ын хамгийн хүндтэй шагнал болох “Мэргэн ном” цомыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Г.Занданшатар гардуулж баяр хүргэлээ.“Номын ертөнцийн гавьяатан”-аар “Аргун” хэвлэлийн газар, “Мэргэн уншигч”-аар номын соёлыг түгээх үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж буй “Номын жор“ клуб тодорлоо.Мөн “Номын баяр”-т сайн дурын ажилтнаар оролцсон, анги, хамт олноороо ном худалдаж авдаг, ном шимтэн уншдаг хүүхдүүдийн төлөөлөл гарын бэлэг гардлаа.“Номын соёлт ертөнц” төрийн бус байгууллагын санаачилсан “Номын баяр”-ыг энэ жилээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн ивээл дор зохион байгуулах болсон юм.Энэ удаагийн баярт дотоодын 500 гаруй зохиолч, хэвлэн нийтлэгчээс гадна Орос, Хятад, Солонгос, Польш Улсын төлөөлөл оролцсон байна.Баярын үеэр зохиолч, хэвлэн нийтлэгчид бүтээлээ нийтэд толилуулж, үзэсгэлэн, уралдаан, өдөрлөг, уншигч, зохиолчдын уулзалт, шинэ номын нээлт, сэдэвчилсэн бүтээлийн танилцуулга зэрэг үндэсний бичиг соёлоо сурталчилсан, ном унших идэвх, санаачилгыг өрнүүлсэн олон арга хэмжээ, соёл, урлагийн тоглолт болсон юм.Ерөнхийлөгч бодлого, үйл ажиллагааныхаа хөтөлбөрт “Номын сайн нөхөр” хөдөлгөөн өрнүүлэхээр тусгаж, монгол хүнийг номтой нөхөрлөж, соён гэгээрэх үйл явцыг нь дэмжих зорилго тавьсан.Энэ хөдөлгөөнийг “Номын ертөнц” клубын хүүхдүүд үндэсний хэмжээнд манлайлан зохион байгуулахаар болжээ.Ерөнхийлөгчийн 2012 оны “Номын баярын өдөр тэмдэглэх тухай” 158 дугаар зарлиг, Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуулийн дагуу “Үндэсний бичиг соёл, номын өдрүүд”-ийг жил бүрийн тав болон есдүгээр сарын гурав дахь долоо хоногийн бямба, ням гарагт орон даяар тэмдэглэн өнгөрүүлдэг юм.

Урьд нэг аянчин бүсгүй замд таарсан нэгэн айлд хоног төөрүүлж гэнэ. Тэр айлын гэрийн эзэн нь зайран хүн байсан юмсанж. Бүсгүй тэднийд хонохдоо гурван чоно өвөр лүү нь асаж байна гэж зүүдэлжээ. Өглөө сэрээд зүүдээ гэрийн эздэд ярьж өгөхөд гэрийн эзэгтэй: "Пөөх паах ямар аймаар зүүд вэ, муу ёрын зүүд байна, чонын хоол болох вий дээ" гэж их л сэжиглэнгүй уулга алджээ. Харин гэрийн эзэн эхнэрээ зандран: "Яасан муухай билэггүй амтай юм ярина вэ чи. Хүний зүүдийг тайлж чадахгүй бол дуугай л байхад яадаг юм" гэжээ. Бүсгүй аян замаа цааш үргэлжлүүлэхээр айлаас мордсоны дараа гэрийн эзэн эхнэртээ: "Энэ бүсгүйд зүүдлэгдсэн 3 чоно бол хожмын сайхан өдрүүдэд 3 сайхан хүү болон мэндлэх ёстой үрс нь байсан юм. Тэр сайхан билэгтэй зүүдийг нь чи буруугаар тайлаад урвуулж орхилоо доо, одоо энэ бүсгүйд юу тохиолдохыг би эс мэднэ" хэмээн их л санаа зовсон байдалтай хэлсэн гэнэ. Маргааш өглөө нь гэрийн эзэн босоод тээр хол дүнсийх хойд уулын энгэрт олон шувуу эргэлдэхийг харжээ. Муу совин нь татсан зайран морио унан давхисаар олон элээ хэрээ эргэлдсэн газар очиход чононд бариулсан хүний биеийн сэг байхыг харжээ. Сэг дээр урьд шөнө хоног төөрүүлсэн бүсгүйн дээлийн тасархай болон боодолтой баадан нь цусанд хутгалдан хаа сайгүй тарсан байхыг олж харж гэнэ.... Зүүдээ хамаагүй хүнд битгий ярьж бай. Зүүд тайлж мэдэхгүй хүн сайныг зөгнөсөн зүүдийг урвуулж муу зүг рүү эргүүлдэг юм. Хэн нэгэн хамгийн түрүүнд чамд зүүдээ ярьж өгвөл САЙН гэж тайлж өгч байгаарай. Тэгвэл ямар ч муу зөгнөлийн зүүд зөөлөрдөг юм. Хатуу зүүдийг зөөлөлж, сайн тал руу нь эргүүлж өгөх нь том буян шүү.

НҮБ-аас жил бүрийн есдүгээр сарын 20-ны өдрийг “Дэлхийн цэвэрлэгээний өдөр” болгон албан ёсоор зарласан бөгөөд олон улсын тэмдэглэлт өдрүүдийн хуанлид нэмж оруулсан билээ. Жил бүр 20 сая орчим хүн энэ өдөр дэлхийн өнцөг булан бүрээс эх дэлхийн бохирдолтой тэмцэхээр нэгддэг.Харин Монгол улс 2021 оноос нэгдэж, байгаль орчны бохирдлын эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлдэг болсон. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар нь олон улсын байгууллага болон залуучуудын нэгдэлтэй хамтран энэ сарын 21, 22-ны өдрүүдэд Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд иргэд, олон нийтийг экологийн боловсрол олгох, хог хаягдлын менежментийн төлөвшүүлэх, залуу хойч үедээ байгаль орчноо хайрлах, сайн дурын ажлын идэвх оролцоог нэмэгдүүлэх, сайн дурын үйл ажиллагааны талаарх ойлголтыг дэлгэрүүлэх зорилгоор “CLEAN UP- IV” нөлөөллийн аяныг зохион байгуулах гэж байна. Уг үйл ажиллагаанд бүх насны төлөөлөл, төрийн болон төрийн бус байгууллага, ашгийн төлөө болон ашгийн бус байгууллага нэгдэж, хэрэгжүүлдгээрээ онцлогтой.Энэ хүрээнд дараах үйл ажиллагааг төлөвлөн ажиллаж байна.Үйлдвэрлэгч аж ахуй нэгж, иргэд аль болох дахин боловсруулах боломжтой хог хаягдал, аль болох хог хаягдал бага гаргах эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийг уриалах, мөн хог хаягдал бага гаргах бүтээгдэхүүнийг иргэд, олон нийтийг сонгон хэрэглэхэд уриалах;Хуванцар хог хаягдлыг цуглуулах, дахин боловсруулах талаар мэдлэг мэдээллийг олон нийтэд хүргэх, дадал болгож төлөвшүүлэх;Электрон хог хаягдлын талаарх олон нийтийн мэдээллийг сайжруулах;Дан ганц залуучууд гэлтгүй нийгмийн олон талыг хамруулан зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.НИЙСЛЭЛИЙН АГААР, ОРЧНЫ БОХИРДОЛТОЙ ТЭМЦЭХ ГАЗАР

Аргын тооллын: 2024-09-18, Лхагва гарагБилгийн тооллын 15, Буд гараг. Могойг хүлэгч одтой, Намрын дунд харагчин тахиа сарын нэг цагаан хөхөгчин тахиа өдөр.Өдрийн наран мандах, жаргах цаг нь 6:34-18:59Барилдлага: РашаанШүтэн барилдлага: МунхрахуйСуудал: УулҮс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал өлзийтэй сайн.Өдрийн сайн цаг нь Хулгана цаг: 23.40-01.40 цаг, Бар цаг: 03.40-05.40 цаг, Туулай цаг: 05.40-07.40 цаг, Морь цаг: 11.40-13.40 цаг, Хонь цаг:13.40-15.40 цаг, Тахиа цаг: 17.40-19.40 цаг болой.Тухайн өдөр үхэр жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба могой, морь жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр эм, эмнэлгийн элдэв үйл, хагалгаа хийлгэх, биеийн тамирыг сэргээх, угаал үйлдэх,  гэр бүрэхэд сайн. Мод суулгах, нарийн зөвлөгөөн хийхэд муу. Хол газар яваар одогсод баруун хойш мөрөө гаргавал зохистой.