АМЬДРАЛ...

Ихэвчлэн хүмүүс амьдралд нь тохиолдсон асуудлаа бичдэг юм билээ. Харин би хэн нэгэнд урам зориг өгөх болов уу гэсэндээ Дарь-эхийн овооны хогийн цэг дээрээс Дэлхийн топ 100-д багтах Австрали улсын University of Sydney-ын 100 хувийн тэтгэлэгт оюутан болсон түүхээ бичье гэж бодлоо.4, 5 настай байх үедээ хогийн цэгийг хүүхдийн тоглоомын газар л гэж боддог байлаа. Гэрийн яг хажууханд хогийн цэг байдаг болохоор гэрээс гараад л өдөржин хогийн цэг дээр тоглоно. Үнсэн саарал хогон дунд эвдэрсэн тоглоом, төмөр, шил, лааз гээд жоохон хүүхдийн сонирхлыг татах юу эс мундхав дээ. Аав ээж хоёр минь мэдээж мөнгөний боломжтой хүмүүс байгаагүй. Ганц охиноо өлсгөж дааруулахгүй гэсэндээ л олдож байгаа ганц нэг ажлыг гололгүй хийдэг байсан гэж боддог. Хэдий манайх мөнгөгүй айл ч аав, ээж хоёр энэ амьдралдаа сэтгэл хангалуун байгаа юм шиг санагддаг байсан. Гэхдээ хэн л хогийн цэг дээр хашаа ч байхгүй тийм орон гэрт амьдраад байхыг хүсхэв дээ. Аав, ээж хоёр биеэ зовоох дургүй байсан юм болов уу...Бусад хүмүүс шиг эрсдэл хийж, биеэ зовоон эд мөнгөтэй амьдарснаас хоёр идэхгүй хоосон хоночихгүй байгаа зүйлдээ сэтгэл хангалуун байхыг илүүд үздэг байсан гэж боддог. Харин би бол эсрэгээрээ өсөж том болох тусмаа тэр хоёрыг яагаад энэ амьдралаа өөрчлөхийг хүсдэггүй юм бол, яагаад ингээд намайг хүүхэд байхад байсан бидний амьдрал огтхон ч өөрчлөгдөлгүй яг л энэ хэвэндээ өдийг хүрсэнд нь тэр хоёрыг буруутгадаг байлаа. "Хогийн цэгийн охин" гэж үеийн хүүхдүүддээ шоолуулж халтар хувцастай явахаас ичдэг байсандаа л тэр байх. Харин намайг цэцэрлэгт сургаж чадаагүй ч сургуульд оруулсанд нь би баярладаг. Нэг талаар сургуульд байсан үе минь хэтэрхий хүнд хэцүү байсан нь одоогийн намайг бий болгосон болохоор тэр байх. Анх сургуульд орсон цагаас л багш нар болоод ангийн хүүхдүүдийн ялгаварлан гадуурхалт эхэлсэн. Хэтэрхий жаахан байсан ч гэнэт л олон хүүхдүүдэд шоолуулж, багш нарт халтар заваанаараа дуудуулж эхэлсэн нь миний сэтгэл зүйд их хүндээр тусч үлдсэн гэж боддог. Одоо бодоход ч өчигдөрхөн мэт л тэр мэдрэмжүүд тод санагддаг.7 дугаар анги хүртлээ нэг ч найзгүй хүний өөдөөс эгцлээд харж ч ярьж чаддаггүй тийм л охин байлаа. Зургаадугаар ангид байх. Үе үе ариун цэврийн үзлэг гэж явагдана. Тэр үед цагаан цамцны зах, гутлыг нь тайлуулаад оймсыг нь шалгадаг байсан юм. Миний цамцны зах хиртэй, оймс ижил буруу цоорчихсон байхыг хараад хүүхдүүд ангиар дүүрэн инээлдэж, ангийн багш "арчаагүй, залхуу" зэргээр үгийн муухайгаар загнан тэр өдрийн хичээлийг дуусан дуустал цамцыг минь бариулаад оймстой чигээр нь самбарын өмнө зогсоож байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Хичээл тарсан даруйд гэрийнхээ зүг нулимсаа арчин алхаж явтал гудамжны үзүүрт аав нэг хүнтэй зогсож байх нь харагдсан. Аав дээр очих гэтэл тэр хоёрын яриаг би холоос сонсчихсон. Аав яг л миний үеийнхээ хүүхдүүдэд дээрэлхүүлдэг шиг тэр ахад дээрэлхүүлээд толгой гудайлгаад юу ч хэлж чадахгүй зогсоод л… Тэр ах явахдаа муухай инээж аавын өмдөнд гутлынхаа шавхайг арчихыг нь хараад аавыгаа тэгэхэд өөрөөсөө ч илүү өрөвдөж билээ...Энэ үеэс л надад ахиж хэнд ч дээрэлхүүлэхгүй мундаг хүн болоод аав ээжийгээ хүний доор амьдруулахгүй гэсэн бодол орж ирсэн байх гэж боддог. Тэр жилээс хичээлдээ анхаарч онц суръя гэж хичээдэг байсан боловч нэг л санаснаар болж өгдөггүй байлаа. 7 дугаар ангийн хавар манай ангид Буянзаяа гэх охин шинээр шилжиж ирсэн. Тэр охиныг гаднаас нь харвал бас л надтай адилхан тааруухан амьдралтай гэмээр охин байсан болохоор орж ирсэн цагаас нь л ангийнхан шоолж дооглон хэн ч нийлдэггүй байв. Нэг өдөр анги дээр хүүхдүүдийг  тав таваар нь баг болгоод ханын самбар хийж ирэх даалгавар өгсөн юм. Тэр охин манай багт хуваарилагдаж бид хоёр ханын самбар хийх явцдаа илүү дотносон найзууд болж эхэлсэн. Харин тэр охин гаднаасаа харагддагаасаа их өөр. Багаасаа аав, ээжгүй өссөн. Дүүтэйгээ хамт асрамжийн газраар хүмүүжсэн хэрнээ маш ухаалаг, ирээдүйн зорилгоо бүрэн тодорхойлчихсон охин байсан.Би хүүхдүүдэд дээрэлхүүлж, аав ээж хоёрыгоо ядуу амьдралтайд нь буруутгаж явдаг бол тэр охин аав ээждээ өмнө нь гомддог байсан ч одоо бол хэдийн энэ бодлоо мартчихсан гэсэн. “Аав ээжгүй өссөндөө, бусдад гадуурхагддагтаа би анхаарал хандуулахыг хүсдэггүй. Хэрвээ би тэрэнд л анхаарал хандуулаад байвал дүүгээ сайн хүн болгож, сайхан амьдруулж чадахгүй шүү дээ” гэж хэлэхэд нь тэр охины хажууд би өөрийгөө ямар өчүүхэн бодолтой юм бэ гэдгээ мэдэрч анх удаа л хүнийг тэгж их бахархан харж, өөрөөсөө айхтар ичиж билээ. Ингээд л тэр охинтой нийлж эхэлснээс хойш өдөр өдрөөр би одоо байгаа амьдралдаа гутрахаа больж эхэлсэн. “Одоо байгаа нь ямар ч хамаагүй, ирээдүйд миний хэн болох нь л чухал” гэх бодол толгойноос минь салахаа больж хичээлдээ улам бүр хичээсээр 11-р ангиа төгсөхдөө тэр найзынхаа хамт шилдэг сурагч болж төгслөө.Төгсөхөд хэдхэн сар дутуу байхад Буянаа бид хоёр манайд хоносон юм. Тэр шөнө бид хоёр сургуулиа төгсөөд юу хийх үү? Ямар сургуульд орох уу? Ирээдүйд ямар хүн болох уу? гэдгээ шөнөжин ярилцаж хоносон. Тэр шөнө ирээдүйн өөртэйгөө уулзсан юм шиг нүдэнд төсөөлөгдөж харагдаад, сэтгэл догдлоод мөрөөдсөөр байгаад цурам ч хийлгүй хоносноо саяхан болсон юм шиг л тод санаж байна. Буянаа надад “Чи бид хоёр мөнгө байхгүй юм чинь их сургуульд орж бараг л чадахгүй байх. Англи хэлээ сайн сурчихвал IELTS гээд шалгалт байдаг юм билээ. Тэрэнд өндөр оноо авч чадвал гадны их сургуульд тэтгэлэгтэй сурч болдог гэсэн. Хоёулаа их сургуульд орно гэж цаг алдаж байхаар нэг юм уу хоёр жил англи хэлээ сайн сураад тэр шалгалтыг нь өгье” гэв. Би ч мэдээж IELTS гэж юу байдгийг огт мэдэхгүй ч тэгье гэж шууд л зөвшөөрсөн. Тэтгэлэг авахын тулд хэлний онооноос гадна нийгмийн оролцоог хардаг болохоор "Дэлхийн зөн" олон улсын байгууллагад орж тэндээ хүнд хэцүү амьдралтай хүүхдүүд, өндөр настангуудад туслах сайн дурын ажил хийе гэж бас шийдсэн.Ингээд бид хоёр 10 жилд англи хэл гэх олигтой юм сураагүй ч бүгдийг нь шинээр хийж эхэллээ. Хэн хэнд нь мөнгө байхгүй учир сургалтанд суух боломж байгаагүй. Өглөө эрт номын санд суугаад өдөр 11, 12 цагаас угаагч, бэлтгэгч, худалдагч гэх мэт ажил хийгээд олсон мөнгөнийхөө ихэнхийг нь  аав ээждээ өгч үлдсэнийг нь ном, сурах бичиг гэх мэтэд зориулдаг байлаа. Ажлаа тараад хоёулаа Буянаагийн амьдардаг нийтийн байранд уулзаж хамтдаа шөнө хүртэл хичээлээ хийдэг байв. Ажлын бус цагаар сайн дурын ажил хийнэ гээд их завгүй байдаг байсан болохоор бусад охидууд шиг үеийн хөвгүүдтэй уулзаж, шоудаж наргиж цэнгэж явах ойлголт бид хоёрт огт байгаагүй. Тиймдээ ч Австралид ирэх хүртлээ нэг ч удаа эрэгтэй хүнтэй болзож үзээгүй юм билээ. Энэ хугацаанд бид хоёрын хэн хэнийх нь амьдралд хэцүү асуудлууд олон тулгарсан ч хичээлээ л хийхээ зогсоохгүй шүү гэж нэгэндээ урам өгнө.Ээж минь намайг 19 настай байхад сүрьеэ тусч нэлээн хүнд өвдөж гэртээ хэвтрийн байдаг болсон. Аав ээжийг асарч ажил хийх боломжгүй болсон болохоор өдрийн цагаар ажил хийж олсон ихэнх мөнгөө гэр бүлдээ зарцуулж өөртөө хэдхэн төгрөг илүүчилдэг байлаа. Яг энэ эрчээрээ жил сурсны дараа IELTS шалгалтанд 6 сарын дараа орохоор бүртгүүлсэн. Энэ хугацаанд бүр эрчимтэй бэлдэж шалгалтаа өгсөн чинь би 4,5 оноо, Буянаа 5,5 оноо авсан. Энэ оноо шалгалт өгөхөд мэдээж хангалтгүй. Ингээд дахиад л мөнгөө цуглуулж 3 сарын дараа гэхэд төвшингөө ахиулж шалгалт өгөх зорилго тавиад өдөрт 4-5 цагийг л унтахад зарцуулж бусад цагт нь амсхийх завгүй ажил, хичээл, сайн дурын ажил гэж явдаг байв. Шалгалт өгөх өдөр ч ирж бид хоёр шалгалтаа өгтөл Буянаа 6 оноо харин би 4,5 хэвээрээ. Хариугаа сонсоод хэсэг сэтгэлээр унаж хоёр сар гаран дахиж англи хэлээ давтаагүй. Энэ хооронд харин Буянаа зогсохгүй хийсээр л байсан. Найзыгаа тийм уйгагүй хийхийг хараад би ч гэсэн дахиад нэг хичээгээд үзье гэж шийдээд дахин шалгалт өгөхөөр бүртгүүлэв. Энэ удаад 6 сарын дараа өгөхөөр бүртгүүллээ. За тэгээд л энэ өдрөөс хойш дахиад л завгүй өдрүүд эхэлж зав л гарвал англи хэлээ л хийхийг хичээдэг байсны хариуд Буянаа 8 оноо би 7 оноо авч бид хоёр тэтгэлэг авах боломжтой болсон юм.Хариугаа сонсоод хагартлаа баярласан хоёр маргааш нь хичээл, ажил юу ч хийлгүй нэг өдөр ханатлаа сайн амарч аваад нөгөөдрөөс нь бид хоёрын нөхцөлд тохирох тэтгэлэг өгөх боломжтой сургуулиудыг судалж материалаа хэд хэдэн сургууль руу явуулж хэн хэн нь ихэнх сургуулиас "тэнцсэн" гэсэн хариугаа харсны дараах тэр мэдрэмжээ үгээр илэрхийлж чадахгүй байна… Хариугаа харчихаад уйлаад л суугаад байснаа санадаг. Яг энэ баярт үйл явдалтай зэрэгцэж ээжийн бие улам бүр муудсаар намайг Австрали явахаас сарын өмнө ээж минь бурхан болсон. Нас барахынхаа өмнө ээжийн минь хэлсэн үг санаанаас гардаггүй. “Бид хоёр шиг ийм хүнээс ийм мундаг охин төрсөнд итгэж чадахгүй байна. Ээж нь одоо тайван явж чадахаар боллоо. Аав чинь энд ганцаараа үлдэх нь. Аавтайгаа өдөр бүр холбоо барьж, аавдаа санаа тавьж байгаарай” гэж захисан. Аавынхаа дэргэд нь байж чадахгүй ч аав минь одоо хэн хүнээс илүү охиноороо бахархаж, тааралдсан хүн болгондоо л миний тухай ярьж сайрхаж явдаг гэсэн.Ээжийгээ жаргааж чадаагүй ч удахгүй сургуулиа төгсөж аав дээрээ очоод аавыгаа энэ насанд нь байгаагүйгээр нь жаргалтай амьдруулна гэж боддог. Одоо би бакалавраа төгсөж магистрт 50 хувийн тэтгэлэгтэй сурч байгаа. Үлдсэн төлбөрөө хийхийн тулд хичээлийнхээ хажуугаар ажил хийгээд бүтэн нойртой хонох өдрүүд цөөхөн байгаа ч над шиг мөнгөгүйдээ бусдад гадуурхагдаж, хүнд хэцүү өдрүүдийг өнгөрөөж яваа олон мянган хүүхдүүдэд жоохон ч гэсэн урам зориг өгөх болов уу гээд өөрийнхөө түүхийг хуваалцлаа. Чиний одоо хэн байгаа чинь хэнд ч хамаагүй, Чиний ирээдүйд хэн болох чинь л чухал шүү. Сурахын төлөө зовж өнгөрүүлсэн өдөр болгон чинь ирээдүйд чамайг шагнана. Хүн хичээвэл боломжгүй зүйл байхгүй гэдэг үнэхээр үнэн. Тийм болохоор хүнд хэцүү амьдралыг туулж яваадаа гутраад суувал юу ч өөрчлөгдөхгүй. Харин өөрийнхөө төлөө, гэр бүлийнхээ төлөө, ирээдүйнхээ төлөө  өөрийгөө ялан дийлж, өөртэйгөө тэмцдэг байгаарай. Зорилгоо нүдэнд харагдах газраа бичээд үргэлж түүнийхээ төлөө тууштай хичээвэл хүн бүрт боломж бий. Зорьсон зүйлээ их биш бага биш өдөр бүр тогтмол хийдэг байгаарай. Хамгийн чухал нь зогсож л болохгүй…       Хүндэтгэсэн: Австрали улсын University of Sydney-ын 100 хувийн тэтгэлэгт оюутан Нандинзаяа

Тэр өдөр нар шарж, гадаа аагим халуун төөнөж байлаа. Сараа амралтын өдрүүдээр ажиллахгүйг хичээсэн боловч яагаад ч юм нэг мэдэхэд оффис руугаа алхаад ирчихсэн байв. Түүнийг оффисын өрөөндөө орж ирэхэд ганцхан хүн л ширээнийхээ ард суун юм хийж байлаа. Тэр бол хамт ажиллагсдын нэг болох Мөнх. Сараа түүнийг анзаарсан ч ямар нэгэн юм хэлэлгүйгээр өөрийн ширээ рүүгээ явлаа. Харин Мөнх түүнийг анзаарч, “Өнөөдөр амралтын өдөр шүү дээ, чи яагаад хүрээд ирэв?” хэмээн асуув. Сараа түүний дуу хоолойны өнгөнд бага зэрэг цочирдон, “Тийм ээ, гэхдээ надад дуусгаагүй ажил байсан юм” гэж хариуллаа. Тэр хоёр харилцан ярилцсаар цаг хугацаа өнгөрснийг ч үл анзааран орой болтол хамт ажиллацгаав. Тэдний ярианы сэдэв ажил, амьдрал, хоббигоор үргэлжлэн цаашаа бүр илүү гүнзгий сэдвүүд рүү шилжин, Сараа Мөнхөд өөрийгөө илүү нээн, түүний зүгээс ч мөн сэтгэлийн хүчтэй догдлолыг мэдэрч эхэллээ. Ингээд тэд яваандаа улам дотноссоор нэгэн үдэш ажил тарсны дараа кафе руу явж болзоогоо үргэлжлүүлэв. Тэдний хооронд ямар нэгэн зүйл үүсээд буйг хоёулаа мэдэрч байлаа... Сараа Мөнхийн нүдний харцнаас гал халуун дурлалын илчийг мэдэрч, Мөнх ч бас Сараагийн инээмсэглэл, дуу хоолойн өнгөнд улам татагдсаар байгаагаа мэдэж байлаа. Тэдний харилцаа улам гүнзгийрсээр нэгэн шөнө тэд Сараагийн гэрт очжээ. Хоёул бие биедээ хүчтэй татагдан, нэг нэгнээсээ холдож чадахааргүй байлаа. Сараа Мөнхийн халуун амьсгал, зөөлөн шүргэлтэд хэдийн уусаж, өөрийгөө түүнд бүрэн тушаан эзэмдүүлэв....Тэр өдрөөс хойш тэдний амьдрал өөрчлөгдөн, энэ хорвоогийн хамгийн аз жаргалтай хос хэмээн өөрсдийгөө мэдрэх болжээ. 

19-хөн настай дэгж дэрвэсэн охин чамд анхны харцаар дурлаж байлаа, харах бүрдээ зүрх булиглаж чи биш бол өөр юу ч надад хэрэггүй мэт санагдаж, амьдралдаа авч үлдэхийг хүсэн шунаж дурласан хайрт минь чи байлаа. Хэлсэн үг бүр чинь чихэр шиг санагдаж, уулзах цагаа хүлээж догдолж хайрлаж явсаар 4 жил үерхсэн, миний өөрөөсөө хүртэл харамладаг тийм л хайр минь байлаа. Бидний үерхсэн хугацаанд намайг олон ч залуус эргүүлж найрах гэж оролддог байсан ч би ганцхан чамд үнэнч бүх зүрх сэтгэлээ зориулдаг байсан. Хамт амьдарсан эхний жил зүгээр л үлгэр шиг, орондоо хоолоо иддэг, чамдаа хүссэнээрээ эрхэлдэг “Бурхан минь, би яг зөв хүнээ олчихож, энэ хүн намайг хэзээ ч гомдоохгүй, намайг хуурахгүй, миний амьдралд энэ их хайрыг явуулсанд баярлалаа” гэж бараг өдөр болгон залбирдаг байсан. Чи мэдсэн үү? Миний хэвлийд бидний аз жаргалаас дэлгэрсэн цэцэг бойжиж байх үед бид ямар жаргалтай байснаа, чиний нүднээс хайр мэдрэгдэж миний зүрх чиний хайраар дүүрдэг байсанг, энэ үед ч гэсэн бурхандаа залбирдаг байсан “Би ямар их хайраар чамд хайрлуулж байна аа, өнгөрсөн амьдралдаа би улсаа аварсан баатар байсан байхаа, цаашдаа бидний энэ их хайрыг үргэлжлүүлж өгөөрэй” энэ миний хамгийн их хүсдэг зүйл минь байсан аз жаргалтай төгсгөл. 2023 оны намрын нэгэн шөнө бидний аз жаргал энэ дэлхий дээр мэндэлсэн. Би ямар их жаргалтай, чи минь ч их жаргалтай байсан… бидний хамгийн жаргалтай үе, мөн бидний хамгийн сүүлийн жаргал байж. Энэ үеэс эхлээд чи шал өөр хүн болж эхэлсэн, хаанаас ч юм мөрийтэй тоглоом тоглодог болж алдсан мөнгө болгоноо надаас болж алдсан гэж, би чиний амьдралын хамгийн том гай болсон гэсэн, би маш их гунигласан шархалсан, гэхдээ би чамд гомдоогүй ээ, өөртөө байнга хэлдэг байсан ”Энэ хүн чиний хайртай хүн шүү дээ, зүгээр л санамсаргүй хэлсэн байх, амьдралаа авч явах гэж хичээж байгаа, би ч гэсэн дэмжих хэрэгтэй, хүүхдээ өөрөө харъя, нөхрийгөө амраая хоол ундтай байнга байлгая”... иймэрхүү бодолтой байсаар нялх биетэй би төрөөд сар ч болоогүй байж хөлдүү мах зүсээд хоол хийж байхдаа чиний ачаанаас үүрэлцэж байна, чамайг дэмжиж байна гэж боддог байсан. Гэхдээ энэ байдал дуусаагүй чиний түрэмгий зан ихэссэн, уур уцаар ч ихэссэн, би чамайг тоглож мөнгө алдлаа гэж уурлаж үзээгүй ээ, би чамд "амьд хүмүүс болгоно чадна аа" гэж хэлдэг байсан, гэтэл чи удалгүй хийсвэрээр төрсөн намайг уурлаж түлхэн унагааж байсан төрөөд сар ч болоогүй намайг, би энэ үед бүрэн ч тэнийж алхаж чаддаггүй байсан шүү дээ хайрт минь… Тиймээ чи уучлалт гуйсан, би чамайг албаар тэгээгүй байх зүгээр л ууртай үед нь би таарчихлаа гэж бодоод уучилсан.Хүүхдээ агаарт гаргаад би танай эгчийнх рүү сар явсан энэ үед чиний чат руу орох үед нэг охинтой дотно чатласан байсан. Би чамаас асуух үед "хүний юм дураараа ухлаа гай минь" гэж чи над руу уурласан энэ үед ч би чамайг уучилсан, миний хайртай хүн шүү дээ арай ч ийм юм хийхгүй байх итгэх хэрэгтэй гэж би бодсон энэ үедээ л би алдсан байсан.…Цаг хугацаа өнгөрсөөр хавар боллоо, зун боллоо бидний аз жаргал хайраас мэндэлсэн үр минь мөлхөж сурлаа, чи гэхдээ нэг юмыг мэдэх үү? Чи хүүхдийнхээ анхны гэсэн бүх юмыг нь харж байгаагүй, чи завгүй ажилтай байна гэдэг байсан, би чамайг ойлгодог байсан болохоор би чамаар өнөөдрийг хүртэл хүүхдээ 1 цаг ч чи ганцаараа харж үзээгүй шүү дээ, энэ миний чамайг дэмжих дэмжлэг гэж боддог байсан юм. Чи нэг л өөр болж эхэлсэн, үнсэхдээ тэврэхдээ ч худлаа санагддаг болсон, би яагаад ч юм чамайг юм нууж байгааг мэдрээд л байлаа, гэтэл нэг өдөр чиний цүнхнээс нэгийг нь хэрэглэсэн 2ш бэлгэвч оллоо, чамаас асуусан чи над руу уурласан "минийх биш хүнийх" гэхэд нь ч би итгэсэн. Ингэж явсаар нэг л өдөр хэзээ ч мэдэхийг хүсээгүй зүйлээ олоод мэдчихсэн чиний шинэ хайртыг, зүгээр л тэнгэр нурсан нүд харанхуйлаал явчихсан, хамгийн инээдтэй нь бүх юм үнэн ойлгомжтой байхад чи намайг "хартай эргүүтсэн гичий манайхаас зайлаарай" гээд л явсан би ч явсан… Гэхдээ тэр өдөр би зөвхөн гэрээс биш чамайг гэх хайраасаа явсан энийг чи ойлгоорой. Мэдээж л чи хүүхдээ бодъё намайг худлаа хардсан гэж хэлсэн, би ч чиний үгэнд итгээд нээрээ л худлаа хардчиж гэж бодсон гэхдээ үгүй байсан, би чиний ийм байдалтай бараг жил явсан, чи гэртээ ирж хонохгүй байнга алга болно, утас руу нь залгаж чат бичихээр "тоглож байхад гай боллоо гичий минь зайл миний амьдралд гай болсон гичий чамаас болж би уруудаж доройтож байна" гэдэг үгийг сүүлийн 2 жил хайртай гэдэг үгнээс их сонслоо. Чи миний бараг л нүдэн дээр тэр эмэгтэйтэйгээ явалддаг байсан байрны гадаа хамт машиндаа үнсэлдэнэ, нөгөө хүүхэн нь хамт байгаа сторигоо хийнэ, данснаасаа мөнгө шилжүүлнэ, төрсөн өдрөөр нь бэлэг өгч хамт тоглолт үзээд л их аз жаргалтай хосууд би мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг гүрийсэн, хүүхдээ бодсон, чамайг тэрэнтэйгээ хамт хоноод ирэхэд хүртэл халуун хоол бариад л угтдаг байлаа, хамгийн инээдтэй нь юу гээч, чиний анхнаасаа л биш энэ хүүхэнг би юу гэж тоодог юм явж2 энэнтэй хардлаа гэдэг эмэгтэй чинь л байсан шдээ явж2 чи тэрэнтэйгээ явалдчихсан байсан, хайрт минь чи дээрдүүлдэггүй юмаа гэхэд яагаад тэгж дордуулдаг байнаа надаас яг юугаараа илүү байсан юм.Эцэст нь би чамд мэддэг бүхнээ хэлэхэд чи уйлаад уучлалт гуйсан "дахиж тэгэхгүй амлаж байна", би бас л энэ үгэнд итгэчихсэн мэдээж чи болиогүй.…Миний амьдралын хамгийн аймар өдөр энгийн л эхэлсэн, хүүхдээ хараад хоолоо хийгээд гэрээ цэвэрлээд чамайг хүлээсэн чи ирээгүй удсан яагаад ч тэр хүүхний сториг үзэхэд та 2 хамт байсан их аз жаргалтайгаар…чамайг ирэхэд би юу ч болоогүй юм шигээр асуусан яагаад болиогүй юм гэхэд чи надад анх удаа гар хүрсэн арслан бар шиг эр хүн туулайн бүжин шиг тийм жижигхэн эмэгтэйг яаж тэгж зодож чаддаг байна аа, хүүхдээ хөхүүлээд сууж байхад чи намайг үсдээд чирж байсан ,чиний хайр дүүрэн харц хорслоор дүүрэн болж, хайрлаж энхрийлдэг үгс чинь хараалаар дүүрэн болж, атгасан гараа суллахгүйгээр чи хүүхдийнхээ ээж намайг хайрладаг байсан бүсгүй намайг 2 цагийн турш зодсон, тэгээд л чи унтаад өгсөн. Би хөхөрсөн хөл, хавдсан нүүр, боолгосон хүзүүтэйгээ унасан үс хамар шүднээс гарсан цусаа өөрөө цэвэрлээд хүүхдээ хараад суухдаа би чамайг хэтэрхий даврааснаа ойлгосон, гэхдээ би чамайг үзэн ядаж чадаагүй би өөрийгөө зодуулснаа хэнд ч хэлээгүй чамайг хэрэгт хийхгүйн тулд, гэтэл энэ явдлаас хойш 7 хоноогүй байхад чи надаас болж мөнгө алдлаа гээд намайг дахиж зодлоо, хамгийн инээдтэй нь чи намайг янхан завхай гэж хэлсэн, би чамтай танилцаад 7 жил болохдоо би чамайг нэг ч удаа хуурч үзээгүй юм шүү, би өөр эрэгтэй хүн рүү харж ч байсангүй, энэ бүхнийг ингээд дуусгая, эхнэртэйг нь мэдсээр байж явалдсан тэр охин чи тамд шатаасай, энэ хүртэл намайг зовоож, намайг ийм гал цоггүй сэтгэлээр унасан уйлагнасан зовлон туулуулсан чи үхэхэд ч багадах нүгэлтэй хүн, би чамаас бүр мөсөн явлаа. Чиний хэзээ ч үнэлдэггүй байсан эхнэр, чиний хайрлахаа больсон эмэгтэй, чиний өөр эмэгтэйгээр сольсон үр хүүхдээс чинь чамд Валентины баярын мэнд. Чадвал жаргалтай амьдрахыг хичээгээрэй хайртай байсан чи минь, даанч одоо чамайг гэх миний сэтгэл, хайр итгэл дууссан тул би чамаас үүрд явлаа…

Арваад жилийн өмнө шиг билээ. Америкад аавынд ороод гарсан нэг "сайхан гар"-аас ярилцлага авч байв. "Аавынд" ч гэж дээ, тав хоног суусан нөхөр. -Ямар хэрэг тариад Америк “аавынд” суух болов оо?-Монголоос нэг найз маань ирээд хоёулаа жаахан уусан юм. Тэгээд гүн согтолттой жолоо барьсан гэдэг нэг хэрэг, дээр нь мань эр Монголоос ирсэн болохоороо мэдэлгүй, ууж дуусаагүй архиа "намайгаа бодоод" машинд хийгээд явуулчихсан байсан нь “машинд онгорхой архи байсан” гэсэн бас нэгэн зүйл анги нэмэгдээд шүүхээр орлоо, хөөрхий.-Ямар ял авав даа?-Шүүхээс нэг жилийн тэнсэн харгалзах, таван хоногийн шоронд суух ял авлаа. Энэ нэг жилийн хооронд машин барих эрхгүй. Гэхдээ бүр огт машин барьж болохгүй бас биш юм. Энэ улсад чинь ажилд машинаар л явна. Ажилдаа явж чадахгүй бол хүний амьдрал өнгөрнө. Тэгэхээр хэчнээн эрхээ хасуулсан хүн байв чиг зөвхөн ажил гэр хоёрынх нь хооронд маршрут гаргаад тэр замаар бол барьж болдог юм билээ. Бас овоо хүнлэг систем юм даа. Харин өөр замаар машин баривал ёстой баларна.-Ердөө тав хоног суух шийтгэл бас байна уу?Харин байдаг л юм байна. Тав хоногоор яллаад нэг тэнсэн харгалзах офицер гэж өгдөг юм байна. Тэр хүн дээр очоод бүх арван хурууныхаа хээг өгөх юм. Тоо моо бариад ийш тийшээ харж баахан патиардууллаа. Офицер нэг бөглөх анкет өгсөн. Тэр нь би сар болгон бөглөж өгч байх ёстой юм гэнэ. Энэ сард чи хар тамхи хэрэглэсэн үү? Цагдаа зогсоосон уу? Зогсоосон бол ямар шалтгаанаар? гэх мэт асуулттай. 500 доллараас дээш үнэтэй бараа худалдаж авсан уу? гэж хүртэл асуусан байна лээ. Хаяг солигдвол 3 хоногийн дотор мэдээлэх ёстой. Тэнсэнгийн офицер энийг л бөглүүлж аваад байхаас өөрөөр бараг харьцахгүй. Ер нь л нэг бүртгэл хараанд орчхож байгаа юм уу даа. -Шүүхээр оруулаад шууд л дээлээ нөмөрнө гэдэг шиг ачаад явчихгүй байна уу?-Үгүй үгүй. Шүүх дээр их харж үзсээн. Миний адил хэрэгтэй, ялтай улсыг ажлыг нь алдагдуулахгүй гэж дандаа сайн өдрүүдээр шоронд суулгах болсон. Тэгээд бүр гурван сарын дараа нэг бичиг ирдэг юм даа. Уншсан чинь, тийм өдөр, тэдэн цагт, тэнд байгаа, тийм нэртэй шоронд суу гэсэн юм байлаа. Офицер маань ч давхар ярьж байна. Тэгээд нөгөө шорон луугаа явлаа даа. Бүр Ричмондын тийшээ, Арлингтоноос хоёр цаг явах, холхон шорон байна. Нэлээд будилж явж байж шоронгоо арай гэж нэг юм олсон. Үүдэнд нь хүлээгээд сууж байсан чинь гаднаас баахан инээлдсэн залуус ороод ирсэн нь хамууд маань юм байна. Ингээд орцгоолоо. Гавлаж барих юм бол уу гээд л түгшиж байсан, үгүй ээ. Цагдаа нар нь ч гэж нэг их сайхан харьцаатай, инээсэн улс байх юм. Бүх хувцас хураагаад нэг шоронгийн хувцас, сойз, саван, шампунь, алчуур энэ тэр өглөө. -Хувцас нь ямархуу юм байх юм?Нэг урт комбинзон. Судалтай, цэнхэр өнгийн, ерөнхийдөө Францын хөл бөмбөгийн багийнхархуу. Үсээ хусуулчихвал Зидан маягтай болох янзтай. Тэгээд нэг нэг дэр тэврүүлээд л оруулчихсан. Энэ чинь миний анхны оролт болж байгаа юм. Түрүүн хэлсэн дээ, сайн өдрүүдээр суух шийд гарсан гэж. 5 хоногийн ялтай юм чинь сайн өдрүүдэд багтахгүй хоёр хувааж суусан юм. Маниус шиг бага хэрэгтнүүдийг тэр жинхэнэ хоригдлуудтай хольдоггүй юм билээ. Бид нарыг бөөнд нь нэг зааланд оруулаад хүний нэг хуванцар матресс өгөөд болоо. Гаднаас түгжээд явчихсан. Тэгээд л хэвтээд байлаа даа. Өдөрт 4 хоолтой. Өглөө орой хоёр удаа тооллоготой байдаг юм байна. -Хоол нь ямархуу юм?-Хоол нь сайхаан. Мах багатай, жимс, ногоо, вандуй, буурцаг түлхүү оруулсан, хөнгөн тал руугаа. Тийм хоол идэхэд ер нь хоёр, гурав хоног идэж байж нэг л хүндрэхээр. Тиймээс ходоодонд их шингэцтэй. Шоронд суусан биш ногоон хоолтон болохоо алдлаа. -Хэд хоног юу хийж өнжив?-Би бол унтаад л байлаа. Америк залуус харин уйддаг бололтой юм. Заал чинь шийдтэй байгаа. Дэрэндээ оймс гутлаа чихэж байгаад илжигдэж тоглоно лээ. Уг нь хамаг юм хураагаад л оруулах шиг болсон, зарим нь хаанаасаа оруулсан юм, хөзөр тоглосон, ном уншсан ч хэвтэх шиг. Тэгээд би тавдахийн орой очиж суугаад бүтэн сайны орой гарахаар 3 хоног болчхож байгаа юм. Дараагийн долоо хоногт нь хагас сайнд ороод бүтэн сайнд нь гарахаар хоёр хоногоор тооцдог юм билээ. Хоёр дахь удаа ороход хувцас мувцас нь хүрээгүй юу яасан, шууд хувцастай маань оруулаад нөгөө өгдөг юмсаа өгөөд цоожилчихсон. Хүн хартай танилцаж үзлээ. Нэг залуу тэгсэн дан сайн өдрүүдээр суугаад гурав дахь сараа явж байна гэж байсан. Бодвол хориод хоногоор шийтгүүлсэн нөхөр болтой юм. Бас завгүй бол хэлээд өнжиж болдог гэж байгаа. Шорон юм байж, “Сорри, би энэ долоо хоногт ийм тийм юмтай болчихлоо” гэхээр дараагийн долоо хоногт нь шилжүүлчихдэг гэсэн. Зав гарахаараа шорондоо суучхаад л. -Харин ч сонин юм үзээд бараг амраад авсан юм биш үү?-Тэр хэд хоног би их юм ойлгосон. Америкууд ер нь хүнийг хүн талаас нь хүндэлдэг улс байх юм. Ямар ч офицер дарга хэрэгтэнтэй их сайхан инээж хүндэлж харьцдаг. Нөгөөдүүл нь ч тэр, зай майгаа булаацалдах ч юм уу хоорондоо маргах юм ер гарахгүй, нэгнийгээ хэзээ ч доош нь хийдэггүй улс байна. Хүний эрх гэдэг юмыг хэрэгтэнд хүртэл хамруулж ойлгодог юм байна. Манайд бол яадаг билээ. Хэрэг хийгээгүй, зүгээр л архи уусан явахад барьж аваад эрүүлжүүлнэ гээд хувцас хунарыг хүчээр тайлаад шалдлаад төмөр торны цаана хийчихдэг шүү дээ. Эндхийн цагдаа нар нь хүний биед хүрэх ч үгүй. Тэгээд Монгол маягаар сэтгэх юм бол бэлэн хоолтой, хэн ч дарамтлахгүй бараг амар ч юм шиг. Гэтэл эндхийхний эрх чөлөө гэдэг яс маханд нь шингэсэн ойлголтоор бол эрх чөлөөг нь хасаад гаднаас нь түгжчихнэ гэдэг өөрөө сэтгэлзүйн их том шийтгэл болдог юм байна. Манайхан шоронгоор дарамталж, айлгаж хүмүүжүүлнэ гэдэг бол энд шорон залхаалтын газар бус ерөөсөө эрх чөлөөг нь хасна л гэдэг утгатай. Тэр нь их том шийтгэл. Тэнд юу ч хийхгүй суухдаа хүн ихийг бодож, ойлгож цэгнэж авдаг байна л даа. Би ч бас эрх чөлөө гэж юу сан билээ гэж үнэ цэнг нь бодож л суулаа. -Ажил хийлгэж хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлдэг бол уу?-Олон хоног, жилтэй хоригдлууд ажил хийдэг бололтой юм билээ. Энэ улс чинь хүний хөдөлмөрийг цаг минутаар үнэлнэ шүү дээ. Нэг ийм сонин юм болж байсан. Манай нэг найз архи уугаад эхнэртээ жаахан агсан тавьсан чинь эхнэр нь цагдаад өгсөн байгаа юм. Тэр гэхдээ над шиг шүүхээр ороогүй, урьдчилан хорих газар 3 хоносон. Тэр үед эхнэр нь гомдолгүй гэж хөөцөлдөөд гаргаад авчихсан юм. Мань хүн тэнд 3 хонохдоо уйдаад камераа цэвэрлэж эхэлсэн гэж байгаа. Гөлийтөл нь цэвэрлээд дараа нь хонгилыг нь бас гялалзуулаад хаячихсан гэсэн. Тэгээд гарах болсон чинь хорихын нэг хүн ирээд “Танд их баярлалаа. Таны хөдөлмөрийг үнэлж байна” гээд 50 доллар өгсөн гэсэн. Мань эр “За яахав, гурав хоногийнхоо ажлыг алдлаа. Гэхдээ нэг хоногоо нөхчихлөө” гэчихсэн 50 ногоонтой орж ирж байсан. -Илэн далангүй ярилцсан танд баярлалаа. Нэг зуу татах уу? -Ёстой үгүй шүү.Эх сурвалж: Мягмар Саруул-Эрдэнэ

АНУ-ын агаар, сансар судлалын үндэсний төв НАСА сансрын уудамд аварга том “Хаббл“ дуранг хөөргөж, од гаригсын зургийг авах болсоор даруй 20 гаруй жил өнгөрчээ.  Гэвч НАСА авсан зураг, цуглуулсан бүх мэдээллээ хүн төрөлхтөнд үзүүлж дэлгэхийг хүсдэггүй аж. Тэдний нууцын зэрэглэлд хамаардаг мэдээллээс "Бурхдын хот"-ын зураг алдагдсан нь өдгөө сансар судлалд жинхэнэ дуулиан тариад байна. Хэдэн жилийн өмнө “Хаббл“ дуран манай дэлхийгээс 1 тэрбум км орчмын зайд манан дунд орших нэгэн нууцлаг обьектыг илрүүлж, зургийг нь дарсан аж. Тэрхүү өвөрмөц бүтэцтэй, гялалзсан зүйлийг тодруулж, компьютерийн тусламжтайгаар гурван хэмжээст оруулахад аварга том байгууламж, тэр дундаа хот болох нь тодорхой харагдсан байна. Хамгийн гол нь тэрхүү байгууламж манай галактикийн яг төвд оршиж байгаа аж. НАСА-гийн одон орон судлаачид түүнийг "Бурхдын хот" хэмээн нэрийдсэн бөгөөд гайхалтай нээлтээ хамгийн түрүүнд тухайн үеийн АНУ-ын Ерөнхийлөгч Билл Клинтон, Дэд Ерөнхийлөгч Альберт Гор нарт танилцуулжээ. Төр засгийн тэргүүнүүд уг мэдээлэлтэй танилцаж, нэлээд зөвлөлдсөний эцэст энэхүү мэдээллийг олон нийтэд хүргэх нь тохиромжгүй хэмээн үзэж, нууцлах тушаал гаргасан байна. Гэвч он цагийн уртад зураг серверээс алдагдсан төдийгүй 1995 онд Германы нэгэн шинжлэх ухааны сэтгүүл дээр Бурхны орны тухай анхлан нийтэлжээ. Уг нийтлэл гарсан даруйд барууны хэвлэл мэдээллийнхэн НАСА-гаас энэ талаар хариулт авах гэж оролдсон ч тэд хариулахаас татгалзсан юм. Эрдэмтдийн тооцоолсноор сансар огторгуйд 140 тэрбум галактик байдаг, тэрний зөвхөн нэг нь болох манай Сүүн зам галактик л гэхэд 300-500 тэрбум одтой гэж үздэг. Гэхдээ манай дэлхий тэдгээр оддын нэг нь биш, манай нарны аймгаас ганцхан нар л дээрх 500 тэрбум оддын нэг нь. Нэг одыг хэд хэдэн дагуул гариг тойрон эргэлдэж байдаг ба манай дэлхий тийм гаригт тооцогддог. Өөрөөр хэлбэл манай дэлхийтэй адил амьдралтай байж болох гариг, од зөвхөн сүүн зам галактикт буюу тэнгэрийн заадаст хэдэн тэрбум, триллионоороо байх магадлалтай. Гэвч орчин үеийн шинжлэх ухааны багаж хэрэгсэл тэдгээр од гаригсыг байтугай нарны аймгийн Ангараг, Сар мэтийн гаригуудыг ч бүрэн судлах боломжгүй байна. Буддизмийн ном сударт 30000 буюу гурван мянган их ертөнц бий гэх ба тэр болгоны өөрийн оршин байх гарал үүслийг нь маш нарийвчлан гаргадаг. Мөн түүнчлэн хэзээ үүссэн, хэзээ устаж үгүй болох буюу яаж үүссэн, яаж устахыг нь айлдсан байдаг.  

Сайн байна уу? Та бүхнээсээ нэг зүйл асууя. Би нөхөр, 5 настай, 1 настай хоёр хүүгийн хамт амьдардаг. Бид албан ёсоор батлуулсан гэр бүлийн хоёр, маш эвтэй найртай, хадмууд маань надад маш сайн ханддаг, өөрийгөө нөхөртөө халамжтай сайн эзэгтэй гэж боддог. Би одоогоор бага хүүхдээ хараад гэртээ байгаа хэдий ч ажиллаж байсан үеийнх шигээ өөрийгөө арчилдаг хэвээр: жин нэмээгүй, сексийн харилцаа маань хэвийн, нөхөртөө огт үгэлж яншдаггүй. Гэтэл нөхөр маань хаа нэг гадуур уусан үедээ үдэш орой өөрөөсөө 8 эгч тийм хүүхэн рүү утсаар залгаж ярьсан харагдах юм. Бусад үед бол үгүй, сард 1-2 удаа. Нөхрийн утасны код нээлттэй байдаг болохоор би тандаад чимээгүй яваад л байгаа. Тэр хүүхэн нь надтай фэйсбүүкийн найз, намайг эхнэр нь гэдгийг мэдэж байгаа. Тэр хүүхнийг судалж үзвэл аав ээж, том болсон охинтойгоо амьдардаг, төрийн байгууллагад ажилладаг тийм эмэгтэй байна билээ. Жич: Нөхөртэй ямар ч ажил төрлийн болоод нутаг ус энэ тэрийн хамааралтай байх боломжгүй. Нөхөртэйгээ учиргүй хэрүүл хийх нь ч хаашаа юм, бас ингээд яваад байхаар хэцүү. Яасан нь дээр вэ? Та бүхэн маань зөвлөөч.

Нэгэн иргэн цахим хуудсаараа дамжуулан хээр замд нөхрийнх нь амь насыг аварсан цэргийн залууг хайж, түүнд баярласнаа илэрхийлэхийг хүсэж буйгаа нийтэлжээ. Түүний постыг олон мянган иргэн болоод хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд түгээж, буянт үйлсийн эзнийг хамтдаа хайсан байна. “Нэрийг нь ч асууж амжаагүй, Баянхонгор аймаг дахь Зэвсэгт хүчний ангид ажилладаг гэсэн. Тэр залуу байгаагүй бол бид хэлэхэд ч хэцүү, амаргүй нөхцөлд очих байлаа” хэмээгээд цэргийн залуугийн өмссөн хувцас, өндөр, царай төрхийг хүртэл хайж буй постондоо дүрсэлсэн байлаа. Тэгвэл тэрхүү бахархалт үйлсийн эзэн нь Зэвсэгт хүчний 339 дүгээр ангийн алба хаагч Алтансүхийн Хүслэн бөгөөд тэрээр Зэвсэгт хүчний эгнээнд элсээд хагас жил болж байгаа залуу боловсон хүчин байна. ШУТИС-ийг 2024 оны долоодугаар сард олон нийттэй харилцах чиглэлээр дүүргэж, багийнх нь хүсэл мөрөөдөл болсон цэргийн албыг сонгосон нь энэ ажээ. Түүнтэй холбогдож, болсон үйл явдлын талаар тодруулахад “2025 оны нэгдүгээр сарын 1-2-нд шилжих шөнө Улаанбаатар хотоос Баянхонгор аймаг руу зорчиж байсан юм. Шинэ оноо гэр бүлтэйгээ гаргачхаад ажил руугаа буцаж байгаа нь тэр. Тэгэхэд нэг эгч айж сандарсан байдалтай гар өргөөд нөхөр нь ухаан алдах гээд, зүрх нь зогсчих гээд байна, эгчдээ туслаач гэсэн. Тэр даруйдаа хиймэл амьсгаа хийж, ухаан алдуулчихгүйн тулд юм хүртэл ярьж өгсөн. Ахад өөрийгөө ухаан алдах гээд байна гэдэг мэдрэмж өгөхгүйн тулд өөрийгөө цэргийн алба хаагч, Баянхонгор аймаг дахь цэргийн ангид ажилладаг гээд ойр зуур юм ярьсан. Ярингаа зарим үед хиймэл амьсгаа хийж, бадайрсан гар хөлийг нь барьж сулласан. Аз болоход төд удалгүй 10 гаруй минутын дараа эмнэлгийнхэн ч ирсэн. Тэгээд л би машиндаа суугаад явсан даа” гэсэн мэдээллийг өгөв. Харин болсон үйл явдлаас хойш 10 гаруй хоногийн дараа Д.Эрдэнэцэцэг гэдэг бүсгүй хээр замд ханийнх нь амийг аварсан залууг эрж, талархсанаа илэрхийлэхээр эрэл сурал болсон нь энэ ажээ. Энэ тухай А.Хүслэн ярихдаа “Утсаар дүүдээ маш их баярлалаа. Миний дүү зогсож туслаагүй бол ханиа алдах байлаа. Одоо ах нь зүгээр болсон. Очиж уулзаж, баярласнаа хэлмээр байна” гэхэд нь хол хөдөөнөөс нааш цаашаа яваад яах вэ, зүгээрээ эгч ээ” гэж хэлсэн. Говь-Алтай аймагтаа малчин хүмүүс юм билээ. Өчүүхэн тусыг минь үнэлж, талархсанаа илэрхийлсэн нь надад харин сайхан сэтгэгдэл төрүүлж байна. Үүнээс өөрөөр талархал гэж юу байх вэ” хэмээн ярилаа. А.Хүслэн тус ангидаа соёл хүмүүжлийн офицер албан тушаалд ажилладаг бөгөөд ирэх гуравдугаар сард дэслэгч цолоо хүртэх гэнэ. Тэрээр өөрөө ч удам дамжсан цэргийн хүн аж. Түүний аав С.Алтансүх, ээж Н.Баасансүрэн нар Дорноговь аймгийнх, Зэвсэгт хүчний 065 дугаар ангийн тусгай салбарт залуу нас, хөдөлмөр бүтээлээ зориулсан, тэтгэвэртээ гараад удаагүй байгаа бэлтгэл ахлах ахлагч нар байна. Иргэний болоод цэргийн үүргээ гүйцэтгэж, бусдын алтан амь насыг аварсан эрхэм алба хаагч танд Зэвсэгт хүчний мөрдэс нэгт нөхдийнхөө нэрийн өмнөөс талархал дэвшүүлье! Ахмад Д.Болор

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 33 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа билээ. Энэ хүрээнд анхны ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан 430 депутаттай Ардын Их Хуралд сонгогдон ажиллаж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эхийг барилцсан эрхмүүдийн талаарх “Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид” номд нийтэлсэн дурсамжуудаас цувралаар хүргэж байна.Т.Ядамсүрэн: Үндсэн хуулийг ойлголцол зохицол, эвлэрлээр баталсанАрдын Их Хурлыг сонгох асуудлыг 1990 оны эхээр тухайн үед улс төрийн нам, эвслүүд зөвшилцлийн үндсэн дээр тохиролцож, Үндсэн хууль болон сонгуулийн хуульд нэмэлт оруулж, УИХ-ын сонгуулийг ардчилсан сонголтоор явуулах шийдвэр гаргаж билээ. Энэ шийдвэр Монголын ард түмний улс төрийн идэвхийг сэргээж, Их Хурлын депутатад нэр дэвшүүлэх асуудлыг нээлттэй, чөлөөтэй болгож, депутатад нэр дэвшигчид нь, ард иргэдтэй уулзаж, үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлж, нийгмийн шинэчлэлийг ямар байр суурь барьж хийх, ямар хувь нэмэр оруулах хүн бэ гэдгээ харуулах боломжийг бидэнд олгосон.МАХН, МоАН, МСДН, МҮДН-аас гадна Монголын ардчилсан холбоо, Шинэ дэвшилт холбоо, МХЗЭ, МҮЭ, Эмэгтэйчүүд, хоршооллын зэрэг байгууллагууд аливаа сонирхол, эрх ашигт автагдалгүй, ард иргэдийн дотор нэр нөлөөтэй, шударга зарчимч байр суурьтай, ажил хэрэгч хүмүүсийг шилж, АИХ-ын депутатад сонгох уур амьсгал давамгайлж байлаа. Намайг АИХ-ын депутатад нэр дэвшүүлэх санал намын болон Ардчилсан холбоо, Шинэ дэвшил зэрэг эвслийн дотор гарч, надтай санал бодол сонсож нэрийг чинь дэвшүүлье, та энэ хэрэгт оролцох хүн мөн гэх яриа дөрөв, тавдугаар сард олонтаа гарч байв. МАХН-ын жирийн гишүүд ч надад хэлж, зарим нь нэрийг чинь дэвшүүлнэ гэж тулгадагч аймгийн Намын Хороо дэмжихгүй талдаа байв.Олны итгэл хүлээх найдвар тэр үед надад байсан. Нэгдэлчдийн Шивэртийн рашаан амралт сувилал, Хоршооллыг байгуулах, Цэнхэрийн усалгаатай тариаланг цоо шинээр үүсгэн байгуулж улсын үзүүлэх сургуульд үзүүлэх, Отрын экспедиц зохион байгуулан нэгдлүүдийн дотоодын хэрэгцээний малыг таргалуулах, Байгууллага дундын нэгдсэн аж ахуйг хөгжүүлж гахай, тахиа, эрлийз үнээ өсгөх зэрэг аймагт тулгамдсан шинэлэг томоохон ажлыг аймгаас тогтоол захирамжаар хавсран хариуцуулсныг нь гардан зохион байгуулж, ажил хэрэг болгож чадсанаараа хэний ч өмнө хэлэх үгтэй, ажил хэрэгч гэдэг шалгуураа өгсөн нэгэнд тооцогдог байв.Албан тушаал эрх мэдлээрээ далимдуулан нэгдэл, нийгмийн хөрөнгөөр бусдад тал засаж, хувийнхаа явцуу эрх ашигт үйлчлүүлэхийг хүсэгч Аймгийн намын хороо, захиргааны зарим дарга нарын шударга биш байдлыг хурц шүүмжилж, учруулсан хохирлыг буруутнаар нь төлүүлэхээр тогтоолын төсөл бичиж, аймгийн намын хорооны товчоогоор хэлэлцүүлж, ийм байдлыг засах зүрх зориг гаргаж чадахгүй аймгийн удирдлагын дутагдлыг намын дүрэмд заасан гишүүнийхээ эрхийн дагуу МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо, Намын хянан шалгах хороонд мэдээлэн шалгуулж аймгийн зарим удирдах хүнд Улс төрийн товчооны тогтоолоор хатуу арга хэмжээ авахуулсан болон бурхан тахил,бүрхээр хураах архи асгах, нэгжлэг хийх мэт дарга нарын хууль бус бусармаг явдлыг буруушаан шүүмжилж эсэргүүцсэн шударга үйлс маань ард олны сэтгэл санаанд нийцэж тэднээс итгэл хүлээлгэхэд нөлөөлсөн юм.Дээшээ зусаргүй, хажуудаа халгүй ажил хэрэгч шулуун шударга зан төрхийг минь ойлгодгоос надад итгэл хүлээлгэх гэсэн эрмэлзлэл нийтийн дунд байсныг би мэдэрч байлаа. Аймгийн Ардчилсан холбооны ерөнхий зохицуулагч С.Төмөрхүү надтай гурав дахь удаагаа уулзаж манай холбооноос Ардын Их Хуралд нэрээ дэвшүүлэх зөвшөөрлөө өгөөч, манай холбоо чухал үед АИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй байх нь олон түмний итгэлийг огоорсон харамсалтай явдал болно гэдгээ учирлаж, танд найдвар тавьж байна гэж хэлсэн.Депутатад нэр дэвшихэд татгалзаад байх шалтгаангүй харин ч миний амьдралд тохиох ховор боломж гэдгийг ойлгож нэрээ дэвшүүлэх зөвшөөрөл өгснөөр Аймгийн банкны дэргэдэх Ардчилсан холбооны салбар зөвлөлөөс Ардын Их Хурлын 71-р тойрогт нэр дэвшүүлж билээ. Энэ тойрогт надтай хамт орон нутаг болон Улаанбаатар хотоос 24 хүн нэр дэвшиж өрсөлдсөнөөс хоёр дахь санал хураалтад “Үнэн” сонины сурвалжлагч Ж.Галданцогт бид хоёр тунаж, эцсийн санал хураалтаар надад сонгогчдын 57 хувь нь саналаа өгч, төрийн эрх барилцах алтан боломж түүхэн тэр үед надад тохиосон юм. Түүнээс хойш болсон бүх сонгуулиар ийм боломж хэнд ч олдохгүй хаагдсан түүхтэй.Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогдсон нь надад Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийг батлах, эрхмээс эрхэм хүндэт даалгавар, том ачаа үүрүүлсэн. Иргэний өндөр ухамсар, шулуун шударга зарчимч байр суурь барьж, аль нэг нам, эвслийн эрх ашгаас ард түмэн, эх орны эрх ашгийг эрхэмлэж, ирээдүйг харж, бусадтайгаа ойлголцож ажиллан сонгогчдынхоо даалгаварыг биелүүлэх шаардлага тулгарав.Биднийг юм мэддэггүй, жалга довны, хуучин үзэл бодолд автагдсан хэмээн тавлаж, Үндсэн хууль баталж чадахгүй гэх явуулга багагүй гарч байсан нь харин ч олон депутатын хор шарыг хөдөлгөж зоригийг нь хурцалж чамбай хууль батлах ёстой гэсэн зорилгод нэгтгэхэд тус дэм болсон гэж боддог. Бүтэн хоёр сар хэлэлцэж, ёстой долоо хэмжиж, нэг огтолж байж Үндсэн хуулийг баталсан юм. МАХН, МоАН, МСДН, МҮДН болон Ардчилсан эвсэл, Хоршоологчдын, Чөлөөт депутатуудын, эмэгтэйчүүдийн зэрэг бие даасан бүлгүүд байгуулагдаж, эдгээр бүлгүүдэд депутатууд нам, улс төрийн үзэл бодлын ялгаварлал, гадуурхалгүй нэгдэж өөрийн үзэл бодол, байр сууриа чөлөөтэй илэрхийлж, үзэл бодлоо Үндсэн хуульд шингээх боломжийг бүрэн нээж байлаа. Би МАХН-ын, Хоршоологчдын, Ардчилсан эвслийн гурван бүлэгт бүртгэгдэн Үндсэн хуулийн ямар заалт, зүйлийг хэрхэн дэмжиж хуульд тусгуулахыг чармайн ажилласан.МАХН-ын гишүүн олон арван депутатууд өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, дэмжүүлэхийн тулд янз бүрийн бүлэгт чөлөөтэй нэгдэж намаас ямар нэг зэмлэл, тулгалт гадуурхал хүлээж байгаагүй, ард түмнээс мандат авсан төлөөлөгч ингэж ажиллавал жинхэнэ ард түмний элч байж чадна гэдгийг тэр үед тод томруун харуулсан юм. Ард түмний сонгосон төрийн элчийг чухал үед аль ч нам, янз бүрийн шахалт, шаардлагаар хавчин хайрцаглахгүй чөлөөтэй байлгах нь бусадтайгаа хэл амаа ололцох, зөв буруугаа тунгаахад үнэнхүү хэрэгтэй гэдгийг санаж явалтай.Нам, эвсэл бүлгийн үзэл бодлын өрсөлдөөн чөлөөтэй өрнөсөн Ардын Их Хурлын хуралдааны танхимыг хөндлөнгөөс харсан хэн боловч ийм хүмүүс яавч Үндсэн хуулийг баталж чадахгүй гэж хэлдэг бичдэг байж билээ. Тэгэвч үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, шинэ санаа томъёолол гаргаж түүнийгээ хамгаалж, тайлбарлахын хамт эрдэмтэн мэргэд, мэргэжлийн хүмүүсийн санаа бодлыг сонсож, хуульд орох үг, өгүүлбэр, утга санааны талаар дахин дахин нягтлан тунгааж санал хурааж, чухам аль нь голч болохыг харилцан зөвшилцөж, баталдаг байв. Үндсэн хуулиа заавал батлах ёстой гэсэн хатуу зарчмыг депутат бүхэн барьж, тэсвэртэй хүлээцтэй, ухамсартай буурь суурьтай хандаж Үндсэн хуулийг баталж чадсан нь депутат бидний түүхэнд тэмдэглэх бахархал мөнөөс мөн.Миний хувьд үзэл бодлоо удаа дараа илэрхийлэн хэлж, депутат О.Дашбаябар, С.Батмөнх бид нар бодол саналаа илэрхийлж хэвлэлийн бага хурал хийлгэж байв. Хуульд үзэл баримтлалаа тусгах явдал депутат бүрийн эрхэм зорилго байсан. Үндсэн хуулийн үг, утга санаа бүрийн төлөө нам, эвсэл бүлгүүдийн хурц тэмцэл өрсөлдөөний явцад ганц депутатын санаа бодол хуульд орох нь чухам л лөөлөө болж, ганц мод гал болдоггүй гэдэг үг хэн хүний тархинд хадагдсан. Иймээс нээлттэй байж, хэн хаана ямар санаа гаргав, түүний эерэг, сөрөг тал юу байв, үзэл бодлоо хэнтэй нэгдэж, яаж ажиллавал хуульд тусгаж болох вэ гэсэн давалгаа депутат бидний дотор долгилж байсан гэж хэлж болно.Улсын Бага Хурлаас «Монгол Улсын Их цааз» нэртэй анхны төслийг бидэнд гардуулсан ч хавтсан дээр бичсэн нэрнээсээ болж депутатууд төдийгүй монголын олон нийтийн дургуйцлийг хүргэж, ихээхэн хэл ам татлан их засаг гэхчлэн олон нэр зүүж, эцэстээ зөвшилцлөөр Үндсэн хууль нэрээр баталж билээ.Төсөлд “Сүм хийд төрөөс, шашны боловсрол, иргэний боловсролоос тусгай байна” гэхчилэн өмнөх Үндсэн хуулийн хуучин агуулгыг хэвээр хадгалсан шинжтэй заалтаас гадна улсын эдийн засгийн үндэс мал аж ахуйн талаар үг үсэг ч үгүй, харин ч сүлдэнд нь заларч явсан морийг танан, таван сум атгасан, шонхор шувуу байлгахаар бичсэн нь миний болон бусад олон депутатын дургүйцлийг хүргэж, ард нийтийн анхаарлыг татаж ёстой чихийг нь дэлдийлгэж нүдийг нь бүлтийлгэв.Үндсэн хуульд үзэл бодлоо тусгахаар хэрхэн чармайж  явсан тухай зах цухаас нь цөөн дурсамжийг хүүрнэе. Бидний 430 депутатын дотор Гандан хийдийн лам Д.Чойжамцаас өөр лам сонгогдоогүй. Их Хурлын анхны чуулганы үед Д.Чойжамц ламтай зэрэгцэн сууж сайхан танилцаж, ардын эмнэлэгт хэрэглэгддэг эм тангийн материалын талаар асууж түүнийг хаанаас, яаж олж болох тухай санал солилцдог байв. Чойжамц лам даруу төлөв, аядуу ааш араншинтай сайхан хүн тул их цааз хуульд шашны талаарх  заалтын тухайд саналыг нь асуухад төсөлд өмнөхөө давтсан шинэчлэгдэж чадаагүйг тэр хэлж байлаа. Энэ талаар бусад нөхөдтөй ярилцахад тэдний цөөн хэсэг нь огт сонирхохгүй, нэлээд хэсэг нь чухам юу гэж оруулах учраа мэдэхгүй, оновчтой, зөв томьёолол гаргаж ирвэл дэмжих байдал ил тод ажиглагдсан. О.Дашбалбар болон Үндэсний дэвшлийн нөхөд надтай адил санал бодолтой байлаа. Ямар томьёолол хуульд оруулбал зүйтэй болох, боломжтой томьёоллын санааг гаргаж туслахыг Д.Чойжамц ламаас итгэмжлэн хүсэж билээ. Хоёр, гурав хоногийн дараа Д.Чойжамц маань “БНМАУ-д бурханы шашин төрийн шашин мөн. Төр нь шашинаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдлэнэ”гэсэн гүнзгий утга агуулгатай, товч боловч гол санааг тун ч аятайхан тод томруун томьёолсон томьёолол өгсөн юм. Энэ томьёолол нь үнэнхүү таалагдаж билээ. Бид өөрсдийн санаа бодлыг дэмжих санаа бодол нэгтэй депутатуудад энэхүү томьёоллоо тараасан. Томьёололыг итгэлтэй дэмжих О.Дашбалбар, Ш.Гүрбазар, С.Батмөнх нарын зэрэг нөхөдтэй санал солилцож, энэ томьёоллыг хоёрдахь хэлэлцүүллэгийн эхэнд Д.Чойжамцаар анхны саналыг гаргуулж уг саналыг зургаан микрофон дээр дэмжиж, үг хэлцгээн чуулганы танхим бүхэлдээ эерэг байдал ноёлох тэр мөчид дээрх томьёоллоор санал хураалгах болоход Ардчилсан холбоо, Ардчилсан намын Ц.Элбэгдорж, Сайран тэргүүтэй хэсэг депутат цөөнх болж бидний эсрэг санал бодлоо илэрхийлж үг хэлцгээж, депутатуудын дунд хоёрдмол санаа төрүүлж байдлыг хүндрүүлсэн юм. Дээрх томьёололоор санал хураалгахад 50 гаруйхан хувийн санал авч огт амжилт олоогүй юм.Бид томьёоллоо хуульд оруулж чадаагүй ч санаа бүрэн мохоогүй, өөрсдийн үзэл бодол, байр сууриа тайлбарласаар, Гандангийн лам нар, настан буурлууд, учир мэдэх хүмүүстэй холбоо барьж, тэднээс дэмжлэг авахыг чармайдаг байв. 1992 оны 1 дүгээр сарын 5-нд Их хурлын дарга Ж.Уртнасан америкийн хэсэг бизнесмен, хувийн эздээс удаа дараа тавьсан хүсэлтийн дагуу хэсэг депутатуудыг тэдэнтэй уулзуулах тухай хэлэлцүүлж, уулзалтад оролцуулах депутатуудын нэрсийг батлуулсан юм. Тэдгээр 30 гаруй депутатын тоонд азаар миний нэр багтаж, орой нь Улаанбаатар зочид буудалд тэдэнтэй уулзаж ярилцаж билээ. Америк олон үндэстэн ястантай, олон үзэл бодол чөлөөтэй орон. Гэвч нутагтаа аян дайнгүй, төр нь тогтвортой, Үндсэн хууль нь 200 шахам жил онцын засваргүй мөрдөгдөж байгаагийн чухам учир нь юунд байна вэ? гэсэн анхны асуултыг би тавьж ярилцлагын салхийг хагалж байж билээ. Үүнд сенатын гишүүн дараах утгатай хариулт өгсөн юм. Олон үндэстэн, олон үзэл бодлыг нэтгэн эв найртай байх, төрийг тогтвортой байлгах гол үндэс нь шашин байдаг. Шашинтай төр тогтвортой, ард түмэн нь эв найртай амгалан амьдардаг гэсэн хариулт өгч билээ. Шашны тухай асуудал бол чухлаас чухал асуудал гэдгийг депутатууд эндээс баттай ойлголт авсан төдийгүй, Үндсэн хуульд энэ тухай заалт байх ёстой гэдгийг ноцтой ухаарсан. Америкийн сенатчийн дээрх санааг бид депутатын дотор түгээж, үүндээ тулгуурлан дараачийн хэлэлцүүлгээр «Монгол Улсад төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдлэнэ» гэсэн заалтыг 9-р зүйлд 94.0 хувийн саналаар оруулсан юм. Гэвч «Бурханы шашин бол монголын төрийн шашин мөн» гэсэн гол заалтаа оруулж чадаагүй, төрийн шашин гэхгүй, зонхилох шашин мөн гэж зүтгүүлээд ч бараагүй. Чөлөөт нийгэмд ямар шашнаа шүтэх нь хүний эрх, бөөгөө шүтнэ үү, ламаа шүтнэ үү, христосоо шүтнэ үү дурын хэрэг гэсэн үзлийг ардчилсан үзэлтэн гэж хөөрөгчдийн явуулга л ийм болгосон. Энэ бол алсдаа монголын ард түмний тусгаар тогтнол, эв нэгдэл, төрийн тогтвортой байдалд нөлөөлж болох чухлаас чухал асуудал байсан гэж бодогддог.“Мал сүрэг бол үндэсний баялаг бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалт ихээхэн шүүмжлэл, хэл яриа болж, чамгүй бэрхшээлийг туулж, батлагдаж орсон билээ. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын “Улаанбаатар” нэгдлийн дарга Б.Дашзэвгэ (328 дугаар тойрог), 261 дүгээр тойргийн Д.Пүрэв нарын депутатууд Монголын эдийн засгийн үндэс, үндэсний баялаг малын тухай асуудал Үндсэн хуулийн гадна үлдэх ёсгүй гэж хатуухан хэлж учирлаж байсныг Хоршоологчдын бүлгийнхэн туйлбартай дэмжиж, энэ байр суурийг хүчтэй хамгаалж ажилласан юм. Р.Гончигдорж надад “Та мал, сүргийг төрийн хамгаалалтад оруулна гэж зүтгээд байх юм. Хэрэв тэгвэл иргэд хувийнхаа малыг алж идэхийн тулд баг, сумын даргаасаа зөвшөөрөл, авахад хүрнэ шүү” гэж хэлж байсанд би дараах тайлбарыг өгч байлаа. Мал, сүргийг төрийн хамгаалалтад байлгана гэдгийг иймэрхүү явцуу утгаар биш алсыг харсан бодлогын том асуудал гэж ойлгох нь чухал шүү. Тухайлбал, ган зудын аюулд нэрвэгдэх, янз бүрийн халдварт өвчин гэхчилэн гэнэтийн аюулаас хамгаалах, гадаадад амьд мал гаргах, мал сүргийхээ генефондыг хамгаалах мэт том асуудлыг төр анхааралдаа авах ёстой хэмээн хэлж билээ. Үндсэн хуульд үүнчлэн олон чухал санал, бодлогыг оруулахад амьдралд хатуужиж хэрсүүжсэн туршлагатай нөхдөөс бүрдсэн Хоршоологчдын бүлэг ихээхэн хүч гаргасныг тэмдэглэх ёстой. Мах, сүү, цөцгийн тос, төмс хүнсний ногоо, үр тариагаар хүн ардаа хооллож, арьс шир, ноос ноолуур, тариа будаагаар улсыхаа үйлдвэрийг хангаж, хөдөөд соёл, боловсрол, эрүүлийг хамгаалахыг хөгжүүлэн бэхжүүлж, ажилгүйдлийг арилгаж чадаж, хал үзэж халуун чулуу долоож явсан, амьдрал тэмцлийн арвин их туршлагатай нэгдэл, сангийн аж ахуйн дарга, мэргэжилтэн 140 гаруй депутатаар бүрдсэн Хоршоологчдын бүлэг, аль ч нам, эвсэл холбоодтой нээлттэй идэвхтэй хамтран ажиллаж том хувь нэмэр оруулсныг бахархан тэмдэглэж байна. Эдийн засгийн үндэс, үндэсний ширгэшгүй нөхөн төлждөг баялаг, мал, сүргээ төрийн бодлогоор хамгаалуулах, морио сүлдэндээ хүндлэн байршуулахаа Үндсэн хуульдаа тунхагласан явдал нь монгол хүний санаа сэтгэлд бүрнээ нийцсэн чухал үйл явдал байсныг дурсах ёстой.Төрийн сүлднээс нь морийг хассан, мал сүргийнхээ тухай асуудлыг Үндсэн хуульд орхигдуулсан нь yгтaa Улсын Бага Хурлын алдаатай бодлого байсан нь төрийн бэлэг тэмдгийн тухай хэлэлцэхэд улам ч тодорсон. Тэр үед депутатууд энэ асуудалд хэрхэн хандаж, юу гэж хэлж байсан тэмдэглэл миний хөх дэвтэрт бичигдэн үлджээ. С.Рэнцэнбал (58) Эвэр хошуутай махчин шувуугаар сүлдээ хийдгийн учирт малчин ардууд гайхаж байна. Б.Энхтуяа (388) Морьтон монгол сүлднээсээ морио буулгаж таарахгүй, Ш.Цэнджаргал (268) Монголчууд шувууны сүүдэр тооноор тусах, гэрт өд нь унахад цээрлэдэг заншилтай шүү, Ш.Сүрэнжав (44) Морь, соёмбо хоёроо орхивол монголын заяа орхигдоно гэхчлэн ард иргэдийнхээ санаа бодлыг яруу тод илэрхийлж хамгаалж байлаа.Үндсэн хуулийн эцсийн хэлэлцүүлэг дуусаж, ёсчлон батлахаар ярилцах үест хуулийн төгсгөл нь нэг л цулгай болсон мэт байсныг анзаарч хуанлигаас бэлгэтэй сайн өдөр цагийг үзэж, дагаж мөрдөх хугацааг шинэ, хуучин тооллоор тогтоохын хамт “Мэдэгтүн, сахигтун” гэж төгсгөвөл зүйтэй болов уу гэсэн санааг гаргахад олон депутатууд бүрэн дүүрэн дэмжиж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 он 2 дугаар сарын 12-ны өдрийн 12 цагт буюу арван долдугаар жарны усан бичин жилийн хаврын тэргүүн хар барс сарын шинийн есний идрийн барилдлагаат өлзийт сайн шар морин өдрийн, морин цагаас эхлэн улс даяар мөрдөнө. Мэдэгтүн, сахитун хэмээн баталж байж билээ.Үндсэн хуульд Монголын бүх аймаг, хотын ард иргэд, депутатууд хувь нэмрээ оруулсан ч түүнд Архангайнхан өөрийн гэхээр бодитой хувь нэмэр оруулсанд бахархан дурсаж явах учиртай. Төрийн сүлдийг Хашаат сумын иргэн Д.Ойдовын төслөөр, төрийн есөн хөлт цагаан тугийг Тариат сумын харьяат АИХ-ын депутат Г.Нороврагчаагийн төслөөр баталж, төрийн сүлд, тугийг бүтээсэн гавъяатайн дээр тэр үеийн Ардын Их Хурлын 430 депутатаас 39 нь, Улсын Бага Хурлын 50 гишүүнээс долоо нь Архангайн иргэд байсан. Мөн АИХ-ын орлогч даргаар Ц.Адьяасүрэн (Хангай), Н.Батбаяр (Цахир), Л.Дашням (Төвшрүүлэх), Монгол Улсын анхны Дэд ерөнхийлөгч, Улсын Бага Хурлын даргаар Р.Гончигдорж (Цахир), Бага Хурлын Байнгын хорооны даргаар Р.Хатанбаатар (Эрдэнэмандал) нар ажиллаж шинэ Үндсэн хуулийн эхийг боловсруулах, батлахад том хувь нэмэр оруулж байсан нь түүхэнд үлдээсэн гавьяатай үйлс мөнийг хойч үеийнхэн бахархаж явах учиртай.Олон ургальч үзэл дэлгэрч, Их Хурлын чуулганы халуун тогоонд өнөөгийнх шиг 76 биш хэдэн зуун депутатын янз бүрийн үзэл санаа буцалж, даргилсан хүнд үед АИХ-ын үйл ажиллагааг нуруутай залсан Их Хурлын дарга Ж.Уртнасангийн аядуу зөөлөн зан харьцаа, тэвчээртэй хүлээцтэй байдал, асуудлыг олон талаас нь харж, эв зүйг нь олж, хамтын хүч нэгдмэл ойлголтоор асуудлыг шийдвэрлэхэд чармайн ажиллаж байсныг мартах ёсгүй.Үндсэн хуулийн эхийг баригч Б.Чимэдийн мэргэжлийн ур чадвар гаргасан санал санааг хуульд хаана нь, хэрхэн яаж оновчтой тусгахыг чармайсан их мэдлэг, хүч, цуцашгүй зүтгэлийг нь, Их Хурал, Улсын Бага Хурлын ажлын холбоог уялдуулахаар Бага Хурлын дарга Р.Гончигдоржоос гаргаж байсан хичээл зүтгэлийг, Их Хурал, Бага Хурлын байнгын үйл ажиллагааг хэвийн явуулахын төлөө зүтгэж явсан Их, Бага Хурлын аппаратын ажилтнуудын бүтээл зүтгэл нь Үндсэн хуулийг бүтээлцэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулсныг онцлон тэмдэглэж дурсаж байх ёстой.Их Хурал, Улсын Бага Хурлыг зонхилон бүрдүүлж төрийн эрх барьж байсан МАХН-ын дарга Д.Даш- Ёндонгийн хүлээцтэй чанар, бусдыг сонсох тэвчээр, өргөн мэдлэг, аядуу зөөлөн харилцаа нь үе үе хүнд байдал, гацаанаас гаргахад улс төрийн нам эвсэл холбоодтой ойлголцон зөв гарц олоход, их самбаа гаргаж чадсан явдал нь түүхэнд тэмдэглэгдэх явдал мөнөөс мөн. Ардын Их Хурал ойлголцол, эвлэрэл, зохицол, эв санааны нэгддийн цогц болж байсан учир Үндсэн хуулиа бид ойлгоцол, зохицол эвлэрлээр батласан гэж санан дурсаж явдаг аа би.Л.Пүрэвгял:  Хотын залуучууд “Энэ депутатууд чинь яасан ядуу улс вэ” гэж ярилцаж байхыг манай нөхөд сонссон байж билээБНМАУ-ын АИХ-ыг сонгох 1990 оны сонгууль аль ч үед байгаагүй жинхэнэ ардчилсан чөлөөт сонгууль болсон. Энэ үед миний бие Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сум-нэгдлийн даргын алба хашиж байгаад сум, нэгдлийн удирдлага салж Сумын гүйцэтгэх захиргааны даргын албаа өгч “Батзам” нэгдлийн даргаар үлдсэн үе.Ардын Их Хурлын сонгуульд МАХН-аас саальчин Ц.Жавзангийн нэрийг дэвшүүлсэн. Миний бие Эрдэнэцогтод хөдөөгийн 5 баг (бригад) сумын төв нийт 6 хэсэгт нэр дэвшүүлэх хурал удирдах боллоо. Хурал эхлэхийн өмнө бригадын зоотехникч эмэгтэйд Ц.Жавзангийн нэрийг дэвшүүлэх бодлогоо хэлж, санал оруулахыг зөвлөөд намтрыг нь өглөө. Хурал эхэллээ. Өнөө эмэгтэй босдоггүй. Цагаанчулуун (малчин) босоод миний нэрийг дэвшүүллээ. Би аргаа бараад өөрөө босч Ц.Жавзангийн нэрийг дэвшүүлсэн боловч ер нь авч хэлэлцэх шинжгүй. Тэгэхээр нь дахин босч “Би МАХН-ын гишүүн хүн Ц.Жавзанг дэмжиж байна. Та нөхөд намайг байгаа болохоор ийм хандлага гаргалаа. Намайг хүнд байдалд орууллаа. Нэр дэвшүүлсэнд баярлалаа” гэдгээ хэллээ. Санал хураахад 100 хувь надад санал өгчээ. Хурал тараад өнөө эмэгтэйг дуудаад “Яагаад боссонгүй вэ, чадахгүй бол хэлэх нь яасан юм бэ” гэж зэмлэнгүй асуухад “Манайхан аль хэдийнэ ярьж тохирсон болохоор айгаад чадсангүй” гэж байна. Гаднаас харахад өөрөө очоод өөрийнхөө нэрийг дэвшүүлээд ирсэн мэт санагдаад сэтгэл зовж байтал бүх багуудаас миний нэрийг дэвшүүлснийг мэдэж дотор онгойж билээ.1991 оны 6 дугаар сард аймгийн орлогч даргаар ажиллах болсон. Баянхонгор аймгаас сонгогдсон депутатуудын бүлгийн ахлагчийн хувьд аль нэг асуудлаар хамтарч зөвшилцөх бодол саналаа нэгтгэх, зохиогдож буй ажилд зохион байгуулалттай оролцох, ирцээ бүрдүүлэх зэргээр хуралдаантай зэрэгцсэн янз бүрийн ажлууд үе үе давтагдана.Үндсэн хуульд улсын нэр, газар өмчлүүлэх, Засгийн газрыг огцруулах эсэх зэрэг эгзэгтэй асуудлууд дээр саналаа үнэхээр нэгтгэж чадаж байсан. Газар өмчлүүлэх асуудлыг дэмжиж намайг үг хэлж байхад Дархан, Сэлэнгэ чиглэлийн зарим депутатууд араас хашгирч дургүйцлээ илэрхийлэхэд манай аймгийн Гурванбулаг сумаас сонгогдсон О.Нямдаваа асан тэдэнтэй маргалдаж, өндөр дуугаар “Монголын үржил шимтэй газар нь суучихаад, та нар юу юм бэ өмчлүүлж л таараа” гэж байж билээ. Олонхын саналаар үнэхээр ч өмчлүүлэхээр шийдэгдсэн дээ.Их Хуралд депутатуудын олон бүлгүүд байсан. Аймгийн депутатуудын бүлгээс гадна Өвөрхангай аймгийн дарга асан Төмөрбаатараар ахлуулсан аймгуудын депутатуудын ахлагчдын бүлэг чухал үүрэгтэй, их нөлөөтэй байсан.Аймгийн дарга Г.Цэдэндагватайгаа утсаар байнга холбогдож бензин шатахууны хангалт, машин тэрэг хуваарилах, Улаанбаатарын төвлөрсөн хэрэгцээнд мах нийлүүлэх, говь, тал хээрийн бүсийг хамарсан цасан шуурганы үр дагаврыг арилгах, мал өвөлжилтийн асуудлуудаар аймгийн орлогч даргын хувьд Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн болон онцгой комиссын дарга шадар сайд асан Пүрэвдорж нар дээр хэд хэдэн удаа орж мэдээлэл өгч, асуудал тавьж шийдүүлж байсан.Хилийн гарц нээхийн тулд Александр генерал, Батжаргал сайд нартай Баянхонгор аймгийн депутатууд уулзалт зохион байгуулж энэ уулзалтаар Ма Зун Шингийн хилийн боомт нээх асуудлыг эхлэн хүчтэй тавьж энэ нь нэг жилийн дараа шийдэгдсэн дээ. Харамсалтай нь Их говийн дархан газрыг дайрсан замтай учраас хожим хаагдсан.Их Хуралд сонгогдсон депутатуудын бараг дөрөвний нэг нь нэгдлийн дарга нар байсан. Энэ нь нэгдэл, нэгдлийн дарга нар улс орны амьдралд ямар их үүрэг гүйцэтгэж байсны илрэл, нөгөө талаар нэгдлийн дарга гэдэг албан тушаалд шилдэг сайн боловсон хүчнүүд ажиллаж байсныг харуулсан үзүүлэлт гэж боддог.1990-ээд оны эхэн үе гэхэд нийт хүмүүсийн амьдралын түвшин ойролцоо өмчөөрөө ялгарсан ялгаа газар аваагүй байсан үе. Хотын залуучууд “Энэ депутатууд чинь яасан ядуу улс вэ” гэж ярилцаж байхыг манай нөхөд сонссон байж билээ. Амралт, завсарлага, хоол унданд бөөнөөрөө явна. Ихэвчлэн гял, цал юмгүй даавуун пальтотой, туулай юм уу бужгар хурган малгайтай бөөдийсөн нөхөд л  харагдаа биз. Мэдээж зонхилох нь хөдөөнийх юм чинь. Үндсэн хууль батлахад ер нь намчирхсан хандлага байгаагүй. Урт настай сайн хууль болгохыг хүн бүр зорьж байсныг хэлэх нь зүй.Эх сурвалж: Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид /2012 он/

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 33 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа билээ. Энэ хүрээнд анхны ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан 430 депутаттай Ардын Их Хуралд сонгогдон ажиллаж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эхийг барилцсан эрхмүүдийн талаарх “Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид” номд нийтэлсэн дурсамжуудаас цувралаар хүргэж байна.А.Далхжав: Депутатууд өөр хаалгаар зүг буруулан ордноос гарцгаадаг үе ч хэд хэд тохиосон"Цусгүй тулалдаан”-ы тухай өгүүлэл (Дурдатгал)Шатраар наадахыг “цусгүй тулалдаан” хэмээдэг. Тэгвэл би бээр бас нэгэн онцгой “цусгүй тулалдаан”-д оролцож явснаа сэтгэл зүрхэндээ бахархаж явдаг юм. Энэ бол цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалын үргэлжлэл-Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хууль хэлэлцэж батлах 76 өдрийн үйл явдал. Ганц би ч биш АИХ-ын депутат 430 хүн энэ их үйл хэргийн төлөө ёстой нойр, хоолоо умартан байж зүтгэсэн билээ.Халуун намраар эхэлсэн АИХ-ын чуулган идэр есийн хүйтэн тачигнасан өдрүүдэд үргэлжилсээр... Үндсэн хууль хэлэлцэхийг больё, дараагийн чуулган хэлэлцэж батлах биз, хөдөөд зуд, зурхан нүүрлээд цаг агаар хүндэрлээ, тарцгаая гэсэн үг ч сонсогдож л байлаа. Яалаа гэж дээ. Бид чинь монголын ард түмнийг төлөөлсөн төрийн түшээд шүү дээ. Үндсэн хууль хэлэлцэж батлах гэж монгол орны өнцөг булан бүрээс хүрэлцэн ирсэн бус уу. Энэ зорилгоосоо огтхон ч буцахгүй гэсэн үзэл бодол, сэтгэл зүтгэл давамгайлж өдөр нь хэлэлцэж шийдэлд хүрч чадаагүй асуудлаа шөнө үргэлжлүүлнэ. Чуулганы танхимаас гараад ирэхэд Засгийн газрын ордны хойт талын баруун хаалган дээр туг, уриа лоозон барьсан жагсагчид орилолдон хашгиралдана. Депутатууд өөр хаалгаар зүг буруулан ордноос гарцгаадаг үе ч хэд хэд тохиосон.Нам, эвсэл, холбоод аймгийн төлөөлөл депутатуудын хэсгүүд завсарлага авах, хурал орхих, өөрсдийн эрх ашигт нийцсэн элдэв янзын шаардлага тавих энүүхэнд. Гэвч чуулган ажил хэрэгчээр үргэлжлэн хуралдаж асуудлаа шийдэж чаддаг байв. Танхимын уур амьсгал ачааллыг даахгүй суудал дээрээ ертөнцийн мөнх бусыг үзсэн тохиолдол ч гарав. Сэлэнгэ аймгаас сонгогдсон депутат М.Гантөмөр “Монгол хүн хоёр эхнэртэй байх”-ыг Үндсэн хуулиар баталгаажуулъя гэсэн санал оруулж 70 гаруй депутатын санал авч, олныгоо нойрноос сэрээж ч байлаа.Төрийн сүлд ямар байх тухай олон төсөл, загварууд яригдаж байх энэ мөчид зураач Ш.Тэнгисболдын “цагаан шонхор” ч маргааны нэг сэдэв болж байлаа. Ер нь үхэр, хонь... ямаа, гурван толгойтой ногоон мориор сүлдээ хийвэл яана гэсэн олон санал, янз бүрийн загвар ирснээс шүүн хэлэлцсээр эдүгээгийн “Жигүүрт хөлөг” тодорч батлагдсан даа.Чуулганы танхимд өлсгөлөн зарлана гэж депутат С.Харжаубай босож ирэв. “Иргэн” хэмээх депутат Д.Ламжав “галзуу” хүмүүсийн саналаар Үндсэн хуулийг манаачгүй (цэцгүй)-гээр баталж болохгүй гэж хатуу сануулав. Яруу найрагч О.Дашбалбар тэрсэлдээд хурал хаяж гарав... Ер нь чуулганаа тараая ч гэх шиг амтай бүхэн дураар авирлаж эхлэхэд Ерөнхийлөгч ам нээж: -“Депутат та нар хязгааргүй эрхтэй. Харин чуулганаа тараах эрхгүй” гэсэн үгнээс хойш депутатуудад хэлэлцэж байгаа асуудалдаа нэлээд нухацтай шуудрав.Харин депутат миний хувьд АИХ- ын сонгуулийн 50 дугаар тойргоос сонгогдсон юм.Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль бол монгол хүний мэргэн ухаан нэвт шингэсэн, ардчилал, эрх чөлөөг ард түмэндээ жинхэнэ утгаар нь өгсөн бүтээл болсон гэж омог бардам явдаг.Үндсэн хуулийн төсөлд “мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалт яригдаж төрийн хамгаалатгад байна, байхгүй гэсэн маргаан дэгдэв. Дээрх заалтыг хэрэггүй гэж үзээд төслөөс хасна гэсэн санал давамгайлах байдал үүсэхэд депутат Д.Лхагвасүрэн (гавьяат мал зүйч), бидний хэсэг депутатууд нэгдэн төсөлд байгаа заалтыг хэвээр нь авч үлдээх саналтай байна. Хэрэв зөвшөөрөхгүй бол завсарлага авна, чуулганыг орхино гэдгээ мэдэгдээд нэгдэл, сангийн аж ахуйн дарга депутатууд дэмжив. Олны мэргэн ухаанаар зөв шийдэлд хүрч батлуулаад сэтгэл амсхийж билээ. Гэхдээ мал сүргийн “удмын сан” гэдэг хоёр үг орхигдсоныг одоо яалтай билээ.Чуулганы танхимд Лу.Болд бид хоёр зэрэгцээд суудаг байлаа. Өрөвгөр үстэй шар банди үг хэлж, шинэ санаа гаргах боловч үг хэлэхдээ түгдчинэ. Бид хоёрыг зэрэгцээд сууж байхад Герман улсын сурвалжлагч бүсгүй фото зураг татаж бидэнд дурсгасныг одоо харж байхад хуучин, шинэ төрийн өнгө төрх, хөгшин залуу хоёрын зүс царайг яг илтгэнэ. Би чуулганы турш 20 гаруй удаа босож үг хэлж, санал бодлоо илэрхийлсэн болов уу.Нэг өдөр хурлын танхимын баруун урд хаалгаар өндөр оройтой хар өнгийн бүрх малгай духдуулж, цэрэг маягийн өмд өмсөж, хромон гутал жийсэн эр ороод ирлээ. Бас цагаан цамцан дээр хар зангиа зүүсэн харагдана. Яруу найрагч, депутат О.Дашбалбарын үс нь дал мөрөө нөмөрч бутраад яах аргагүй мөн дөө. Танхим даяараа инээд хөөр болох нь тэр. Тэрээр үнэний төлөө чанга дуугарна, эсвэл тэрсэлдээд танхимаас гараад явчихна. Депутат С.Билэгсайхан,    Д.Энхбаатар, Н.Самат, К.Сайраан нар үе үе буриад, казах хувцсаар гангарч ирнэ. Үндэс, угсаагаа хамгаалах гэсэн өөрсдийнхөө саналыг Үндсэн хуульд тусгуулах гэж тэд зүтгэдэгсэн.“Цусгүй тулалдаан” 76 хоног үргэлжлээд хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх зорилгын доор Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдсан тэр сайхан цагийг монгол түмэнд үл мартагдана.Х.Пүрэвдагва:Хэн нэгэн хүн Үндсэн хуулийн үзэл санаа, зүйл, өгүүлбэр болгоны агуулгыг тайлбарлана гэдэг боломжгүй зүйл, хүч үл хүрнэ, бас ёс зүйд үл нийцнэ(Дурсамж)Ардчилсан Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдаад 20 жил нэгэнт болжээ. Бидний туулж өнгөрүүлсэн энэ 20 жилд Үндсэн хууль маань хэр үйлчилсэн, эх хуулийнхаа заалт бүрийг монголчууд бид улсынхаа хөгжилд мөрдлөгө болгон, түүний хүчин чадлыг бүрэн дүүрэн ашиглаж, үр өгөөжийг нь хүссэн хэмжээндээ хүртэж чадав уу? гэх мэт олон асуулт гарч байна.Аливаа улс гүрний үндсэн хууль бол бусад бүх хуулийн ЭХ ХУУЛЬ, нийт иргэдийн нийгмийн зөвшлийн үндсэн ГЭРЭЭ байдаг. Энэ ч утгаараа 20 жилийн өмнө Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийн төслийг улсын нийт аймаг, сум, хот, дүүргийн нийт иргэдээр хэлэлцүүлэн, улмаар ард түмнээсээ шууд сонгогдон, тэднийг төлөөлөх мандат өвөртөлсөн 400 гаруй элч-депутат нар бүхэл бүтэн 76 хоног бүлэг, зүйп, өгүүлбэр, үг, үсэг бүрээр нь дахин дахин нягтлан хэлэлцэж баталсан билээ.  Үндсэн хуулийн агуулгыг бүхий л талаас нь мэтгэлцэж, цаашид энэ үг, өгүүлбэрийн агуулгыг ийнхүү ойлгож мөрдөнө гэж зөвшилд хүрэх замаар зүйлчлэн хэлэлцэж баталсан протокол хэдэн зуун ботиороо байгаа болохоор өнөөгийн болон хойч үеийн мэргэд тэрхүү анхдагч ойлголтыг нь сайтар судалж мөрдөх учиртай хэмээн бодно. Сүүлийн үеийн улстөрчид, судлаачид, мэргэд эх хуулийнхаа заалтуудыг өөрийнхөөрөө тайлбарлах оролдлого цөөн биш гарч буйд нухацтай хандах учиртай гэж бодно. Үндсэн хуулийн зүйл, өгүүлбэр, үг бүрийн агуулга нь баримт болон үлдсэн шүү гэдгийг дахин давтан хэлье.Үндсэн хуулийн тунхаг хэсэгт улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж, төрт ёс, түүх, соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж, хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэж,  эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлоон хөгжүүлэхийг зорилго болгоно хэмээн даян дэлхийд ёслол төгөлдөр тунхаглан зарласан билээ.Үндсэн хуульд төрийн үйл ажилагааны мөрдлөгө үндсэн зарчмыг “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хаших, хууль дээдлэх” хэмээн тов тодорхой, хоёргүй санаагаар томъёолсон юм. Эдгээр нь дэлхийн түүхэнд хүн төрөлхтний оюун санааны хөгжлөөр бүрэлдэн буй болсон нийтлэг үнэт зүйл. Тэр үнэт зүйлийг монголчууд бид ойлгон мэдэрч авсан хэрэг.Харин хорин жилийн хугацаанд эдгээр зарчмыг бид төрийн үйл ажиллагаандаа ягштал мөрдлөгө болгож чадсан уу? гэдэгт л асуулт байнга гарч байна. Төрийн байгууллагууд үйл ажиллагандаа хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж чадаж байна уу? Хүний амьдралын бүхий л хүрээнд шударга ёс хэрэгжиж байна уу? Ер нийгмийн амьдралын аль ч хүрээнд хүнд байх төрмөл шинж бол эрх, эрх чөлөө. Төр иргэндээ эрх, эрх чөлөө олгодоггүй, харин эрх, эрх чөлөө эдлэх бололцоог нь хангахын төлөө л үйлчлэх учиртай. Хэрвээ энэ бололцоог нь хангахгүй, эсвэл ёс төдий хандвал иргэдийн зүгээс Үндсэн хуулийнхаа  дагуу зүй ёсны шаардлага тавих нь гарцаагүй. Шаардлага гарч л байвал төр хангалтгүй ажиллаж байна гэж дүгнэгдэнэ. Төрийн үйл ажиллагааны нэг үндсэн шалгуур, зарчим бол шударга ёс мөн. Нийгэм бүхэлдээ шударга байна уу, эсвэл шударга бус байна уу гэдэгт олон учир шалтгаан нөлөөлөх нь зүйн хэрэг боловч юуны түрүүнд төр шударга байх нь нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд шударга ёс хэвшүүлэх үндсэн нөхцөл болно. Төр нь шударга байвал иргэдийн харилцаанд шударга ёс хэвшинэ. Иргэдийн харилцаанд шударга ёс хэвшвэл нийгмийн бусад том, жижиг, бичил бүлгүүдийн амьдралд шударга ёс хэвшинэ.Тэгш байдлыг хангах нь төрийн үйл ажиллагааны нэг үндсэн зарчим гэж Үндсэн хуульд заасан билээ. Тэгвэл тэгш байдал гэж чухам юуг ойлгож Үндсэн хуульд тусгасан бэ? Тэгш байдал гэдэг бол нийгмийн харилцааны ойлголт. Нийгмийн тэгш байдал гэдэг бол тодорхой үйл ажиллагааны хүрээнд нийгмийн бүх гишүүд адил статустай байх нийгмийн байгууламж. Нийгмийн тэгш байдлын улс төрийн агуулга нь нийгмийг удирдах дүрэмд тусгагддаг. Сонгуульд оролцох эрх, манлайлагчдаа сонгон тодруулах дүрэм журам, тэдний эрх, үүрэг, хуулийн өмнө тэгш байх зэрэг ойлголтоор илэрхийлэгддэг юм. Тэгш байдал гэсэн ухагдахууны эдийн засгийн агуулга нь баялаг хуваарилах хүрээнд хамаарах бөгөөд, ажиллах, нөөц хуваарилахтай холбоотой тайлбарлагддаг билээ. Үндсэн хуулийг хэлэлцэн батлахад чухамхүү энэ үүднээс хандаж, зөвшилцсөн юм. Тэгвэл өнгөрч буй 20 жилийн хугацаанд тэр байдал хангагдсан уу? Хэр хангагдаж байна вэ? гэсэн асуултад иргэд анхаарлаа цаг ямагт хандуулж, хэрвээ үгүй гэсэн хариулт гарч байвал тэгш байдлаа хангуулахын тул төрөөс байнга шаардаж байх учиртай. Үүнийг бичигч би монголын нийт иргэдийн өмнөөс ямар нэг хариулт хэлэх нь зүйд үл нийцэх учир түдгэлзлээ.Эрх чөлөө гэдэг бол хүн үйлийн олон хувилбараас сонголт хийх, түүнийгээ хэрэгжүүлэх боломжийн тухай ойлголт. Хувилбар сонгох боломж үгүй бол тэр нь эрх чөлөө байхгүй гэсэн үг. Ёс зүйн талаас нь хандвал эрх чөлөө гэдэг нь хүний чөлөөт байдлын тухай ойлголт. Хүний чөлөөт байдал хэр их байна, тэрээр төдий чинээ хариуцлагатай байна гэсэн үг. Хүний эрх чөлөөт байдал бусдын эрх чөлөөт байдлаар хязгаарлагдаж байдаг. Тийм ч учраас Францын 1789 оны “Хүн ба иргэний эрхийн тунхагт хүний бүгдийг хийх боломж нь бусдад хор учруулахгүй байх” гэж тодорхойлсон байдаг юм. Хувь хүний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагдаж байх хэм хэмжээг гагцхүү хуулиар зохицуулах учиртай. Нөгөө талаар эрх чөлөө бол нийгмийн ёс зүйд тулгуурласан хувь хүний ухамсартай үйл юм. Хувь хүн эрх чөлөөгөө эдлэхэд төрийн үүрэг ихийн зэрэгцээ иргэний үйл, ухамсар, боловсрол, ёс зүй, үүрэг, хариуцлага шийдвэрлэх үүрэгтэй юм.Хэн нэгэн хүн Үндсэн хуулийн үзэл санаа, зүйл, өгүүлбэр болгоны агуулгыг тайлбарлана гэдэг боломжгүй зүйл, хүч үл хүрнэ, бас ёс зүйд үл нийцнэ.Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуульд тусгасан төрийн үйл ажиллагааны зарим үндсэн зарчмын үзэл санааны агуулгыг өөрийн бодол санаа, тэр үед хөтөлж байсан тэмдэглэл, хэлэлцүүлгийн явцад гарч байсан депутатууд, эрдэмтэд, мэргэдийн хэлж байсан үг зэргээс сэргээн санаж товч тайлал хийхийг оролдлоо. Эдүгэгиин мэргэд, оюунтнууд, дарга нар тунгаан болгооно биз ээ.Эх сурвалж: Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид /2012 он/

Тэртээх 113 жилийн өмнөх энэхүү дурсгалт өдрийн талаар Норвеги аялагч Оскар Мамен дурайтал тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Монголчуудын сүр жавхлан, эрхэмсэг байдал, тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, магнай тэнийн баярлаж байсан түүхэн мөч... “…Богд хааныг хаан ширээнд залах түүхэн ёслол 12 дугаар сарын 29-ний өдөр тохиов. Өмнөх өдрүүдийг бодвол цаг агаар дулаахан, таатай сайхан өгөөд миний хувьд мартагдашгүй нэгэн өдөр болж билээ. Бид өглөө эртлэн босож, өдрийн өл даахуйц цай унд уусан авч юмыг яаж мэдэх вэ халаасандаа хэдэн шоколад хийлээ. Бид ноён Ларсон, Алмблад нарынд очоод тэндээсээ дөрвүүл мориндоо мордож, баруун хотын алтан оройт хийдийн урд талын том задгай талбайд өглөөний арван цагийн үед хүрэв. Жаран дэлэм орчим газрын зайтай, хоёр жигүүрээр жагссан монгол цэргүүд алтан оройт хийдээс ордон хүртэлх хоёр бээр орчим газрыг хүрээлэн хамгаалж, зүүнээс баруун тийш чиглэсэн бүх хөдөлгөөнийг зогсоожээ. Хоорондоо нэг дэлэм орчим зайтай, мөр зэрэгцэн жагссан цэргүүд цөмөөрөө мориноосоо бууж, цулбуураас нь хөтөлсөн байх бөгөөд хоёр жигүүрийн энд тэнд төвөд болон монгол бичээстэй цэргийн туг өргөжээ. Гэвч цэргийн урт жагсаалаас илүүтэй сэтгэлд минь буусан дүр зураг бол цугларсан олон түмэн байсан юм. Монголчууд эр эмгүй хуран цугларч, хамгийн сайхнаараа хувцасласан байв. Монгол ноёд, эхнэрүүд дэгжин хээнцэр хүндэтгэл ёслолын хувцсаа өмссөн байхыг миний бие анх удаа энд харсан бөгөөд хэзээ ч үл мартагдах, хараад ханшгүй гайхалтай дүр зураг байсан билээ. Орой дээрээ албан зэргийн жинс, ар руугаа унжсан тас хар тогосын өдөн отготой, шовгор булган малгай, өнгө хийцээрээ хуучин цагийн манж түшмэлийн дээлээс хол илүү уран шаглаас оёдолт дээл, хээ угалз урласан ёслолын гутал энэ бүхэн цогцоороо мөнгөн эмээлтэй, өнгө зүс шилмэл, омголон морьд унасан үлгэрийн баатрыг амилуулах ажээ. Би эхэндээ энэ бүх гоёлын өмсгөл, зүүсгэл болсон найз нөхөд, танилуудаа гэнэтхэн тааралдах мөчид танихгүй будилж байлаа. Өнгө бол энэ хүмүүсийг илэрхийлэх хамгийн гол чанар бөгөөд хэчнээн сайн авсан зураг түүнийг илэрхийлж чадахгүй нь харамсалтай. Лам нар ч мөн энэхүү ёслолын арга хэмжээнд зориулан хувцасласан байсан бөгөөд тод улаан, шар өнгө нь тэдний хаа сайгүй байгааг харуулж байлаа. Тэр бүү хэл элдвийг сонирхох балчирхан хүүхдүүд хүртэл гоёлын хувцсаа өмссөн байв. Энэ бүхнийг харахад жирийн морин аялагчийн хувцастай гаднын дөрвөн иргэн бид л олны газар нийцэхгүй, үзэсгэлэнт дүр байдлыг гутааж байгаа мэт сэтгэгдэл төрөхийн зэрэгцээ зүүн жигүүрт жагссан цэргүүдийн талд биднээс өөр гадаад хүн байсангүй. Харин нөгөө талд дөрөв, таван орос хүн явж харагдсан бөгөөд Өргөөгийн оросууд энэ мэт үйл явдлыг төдийлөн сонирхохгүй байгаа нь их л хачирхалтай байв. Цөөн боловч ирсэн оросууд нь хэсэг зуур байснаа тэгсхийгээд алга болоход дараагийн хэдн ь гарч ирж энэ тэрүүгээр түр ч болов явна. Бидний адилаар оросууд ч бас энэ олны дунд нийцгүй мэт харагдавч, энэ мэт гайхамшигтай цугларсан олны зүг энгийн дүр байдалтай ирчихээд европчуудын сониуч зангаар өөрсдийгөө зөвтгөх нь зохимжгүйн дээр бид хамгийн сайхнаараа гоёсон ч энэхүү ард түмний хажууд хямдхан, молхи толхи харагдах буюу. Богд хааны ордноос үе үе буун дуу ганц нэг удаа сонсогдож, тэр болгонд нүүгэлтсэн өтгөн хар утаа ордны хаалганы гадна талын нэгэн цэгээс эгц дээшээ цэнгэг агаарт манарах бөгөөд ёслолын буудлагын буу болон их хэмжээгээр хэрэглэж буй дарийн байршлыг заана. Арван цаг хагасын үед буун дуу гурвантаа гарсан нь Богд хаан морилж айсуйн дохио бололтой цэргүүд үл ялиг хөдөлцгөөж, жигд зайгаа барихад хэсэг албаны хүн жагссан цэргүүдийн урдуур нааш цааш яаран давхиж, чангаар тушаал өгч байв. Удалгүй ордноос баярын жагсаал гарч, жагссан цэргүүдийн зүг ирж яваа харагдав. Бид алтан хийдийн урд талын томхон талбайн хавьд зогсож байсан учраас ордноос хийдийн хаалга хүртэлх зам нэлээд сайн харагдаж байлаа. Жагсаал нэг их удалгүй бидний өмнө тушаа хүрч ирвэл эхэнд нь хосгүй сайхан морьд унасан, гайхамшигтай, үзэмж төгс хувцасласан олон ноёд, өндөр дээд албан тушаалтнууд түүчээлэн явах ажээ. Ноёд, түшмэдийн араас тавь, жаран дэлэм орчим газарт төвөд бичээс бүхий том шар туг барьсан цэргийн бие бүрэлдэхүүн орж ирэв. Түүний араас мөн адил хоорондын зай авч нэлээд сүр жавхлант хоёр түшмэл хэд хэдэн шар, цагаан туг барьсан томхон морьт цэргийн бие бүрэлдэхүүн дагуулсаар гарч ирэв. Цэргүүд цэнхэр дээлээр жигдэрч, орос жадат буу үүрч, ташаан тушаа сэлэм зүүжээ. Эдгээр цэргээс нилээд хойно морь унасан, тод шар ангийн дээлтэй олон тооны лам, мөн архан талд нь хэсэг хүрэн дээлтэй лам нар орж ирэв. Лам нарын арын чөлөөнд хоёр том цагаан зүсмийн тайга нохой дагуулсан нэгэн түшмэл явах ажээ. Нохойны хойхон морьтой таван хүн шоо дөрвөлжин хэлбэрээр жагссан байх бөгөөд төв дунд нь яваа хүн нь асар том шар туг барьж, тугийн оройгоос дөрвөн этгээдэд намирах шар дурдан дээснээс бусад нь барьсан харагдана. Энэхүү тугийн архан талд хоёр дугуйтай, хятад маягийн дээвэр, хэв загвар бүхий гоёмсог жууз сүйхэнд Богд хаан морилох бөгөөд жуузыг тал бүрээс нь тод шараар өнгөлжээ. Жууз тэргийг хэдэн морьтой лам нар залж явах бөгөөд мөн тэрэгний арлаас шар дээсээр бэхэлсэн хөндлөн дамнуурыг хоёр талд нь тус бүр дөрвөн лам эмээл дээрээ дүүрсэн байв. Богд хааны жууз тэрэгний чанх ард басхүү адилхан сүйх тэрэг явах бөгөөд мөн л лам нар залж яваа харагдана. Энэхүү сүйх тэргэнд эдүгээ хатан болоод зогсохгүй их дагинаар өргөмжлөгдсөн хааны гэргий морилох ажээ. Энэ хоёр сүйх ойртон ирэхэд зам хамгаалж зогссон цэргүүд сөгдөн сууцгааж, тэрэг цааш зуу орчим дэлэм газар холдоход босоцгооно. Хаан эзний хоёр тэрэгний архан талд шар, хүрэн өнгийн хувцастай хэсэг бөөн лам, дагаад өөр өөр туг намируулсан цэргийн ангиуд ар араасаа орж ирэв. Эцэст нь цэргийн цувааны сүүлч явж өнгөрөн, алтан хийдийн эргэн тойронд жагссанаар баярын жагсаал өндөрлөв. Бидэнд сүм рүү ойртох ямарваа боломж үгүй байсан тул дулаацах зуураа хавь ойрын хүмүүсийг ажин явлаа. Хийд дотор хаан ширээнд залах ёслолын арга хэмжээ болж, монголын бүхий л ноёд Богд хаан болон эх орондоо үнэнчээр зүтгэхээ тангараглаж буй хэмээн бидэнд хэлсэн юм. Хэд хэдэн удаа гурвантаа буудсаныг эс тооцвол нэлээд удаан хугацаанд хийдийн гадна дорвитой юм болсонгүй. Хоёр цаг орчим хүлээсний дараа өмнө зүгээс жагссан цэргийн дундуур тоос манарсаар хурдтай ойртон айсуй байв. Энэ бол Богд хаанд нутаг нутгаас өргөн барьж буй 300 цагаан зүсмийн морь, 100 цагаан тэмээнээс бүрдсэн баярын бэлэг байлаа. Эдгээр малаа хийдийн зүг туусаар бидний хажуугаар өнгөрч, цэргүүдийн цаагуур ороод бараа нь тасрав. Энэ бүхэн үнэхээр сайхан харагдаж байсан юм. Сүргийн түрүүнд адуу хатирч, араас нь тэмээ зөөлөн тэших ажээ. Адуугаа шар торгон ногтоор ногтолж, хүзүүг нь үнэгний арьсаар ороожээ. Тэмээ бүрийн хүзүүнээс хоёр булганы арьс зүүж, хамрыг нь цэвэр мөнгөн буйлаар буйлаж, шар торгоор бурантаглажээ. Энэ бүхэн чухамхүү хаан хүнд нийцэх бэлэг байсан бөгөөд харин монгол нутагт цагаан тэмээ ховорхон учир энэ бүх цагаан тэмээг цуглуулах амаргүй ажил байсан нь лавтай. Ингээд бид дахиад л удаан хүлээж, дулаацахаар нэг бол мориндоо мордож, нэг бол алхсаар байв. Дотор газраас өр нэхэх бүрийд шоколадаа идсэн боловч өдрийн уртад аргагүй ихээр өлсөж байв. Энэ үед алтан хийдэд өрнөж байгаа үйл хэрэг намжиж байх шиг байв. Цугларсан олон Богд хаанд бэлэг сэлтээ өргөж байна гэснээс бусдаар юу болж байгааг бид мэдсэнгүй. Орой болоход хийдийн гадаа гурвантаа буун дуу гарсан нь цэргүүдэд бэлэн байх дохио өгч байгаа бололтой байв. Хагас цагийн дараа ямар шалтгаанаар юм бүү мэд буун дуу дахин гурвантаа гарч, хэсэг чимээгүй байснаа хоёр дахь удаагаа дахин гурвантаа буудав. Нар баруунтаах уулын цаагуур хэвийж, харуй бүрий болох цагт ёслолын жагсаал ирсэн дарааллаараа хийдээс хөдөлсөн бөгөөд энэ удаад нэлээд хурдавтар ордны зүг жолоо залав. Бид жагсаалын түрүүчийг л тодхон харж, бусад нь хатирах морьдын туурайн өтгөн тоосонд дарагдаад харагдахгүй болж, харуулын цэргүүд хүндэтгэлтэйгээр өтгөн тоосон дунд сөхрөн суух зуурт урдуур өнгөрөх хоёр шар тэрэгний барааг арайхан олж харав. Жагсаалын сүүлч өнгөрөхөд харуулын цэргүүд мориндоо ухасхийн мордож, ширүүхэн давхиж одоцгоов. Тэдний хувьд хөл дээрээ өдөржин зогссон хүндхэн өдөр байлаа. Бид ч мордож, үдшийн бүрийд гэрийн зүг жолоо залахад унасан морьд маань урагш зүтгэж давхиж, Наймаачин хүрэх таван бээр орчмын чулуурхаг замын турш тэмүүлэв. Морьд маань унасан эздийнхээ нэгэн адил даарч, өлссөн бололтой, өдрийн гэрэлтэйд их л хянуур болгоомжтой явдаг чулуу ихтэй замдаа эзэн морь хоёул сэтгэлээ чилээх сөхөөгүй явлаа. Ус, кофе, овьёос, үхрийн жигнэсэн мах бүгд сэтгэлийг эрхгүй догдлуулах буюу. Ийнхүү 1911 он, мөн Монголын хувьсгалын эхний үе шат өндөрлөв. Монгол улс ямар ч байсан Хятадын засаг захиргааг халж, эзэн хаанаа хэлэлцэн тогтож, Хятадыг энэ хэр тоглоомоос гаргав. Энэ хүртэл миний бичсэн бүхэн бидний Өргөөд нүдээрээ харж, чихээрээ сонссон зүйл мөн билээ. Норвегийн аялагч, цуглуулагч Оскар Мамены (1885-1955) бичсэн "Зүүнш зорчсон нь" (Going East) хэмээх аяллын тэмдэглэлээс... О.Батсайхан, доктор(Sc.D), профессор

Анхны Ерөнхийлөгчөө сонгосон,  Улсын Бага Хурлаа байгуулж, шинэ тогтолцоот Засгийн газраа эмхэлсэн, төрийн тамга, төрийн тогтолцоо, байгууламжийг өөрчилсөн, түүхт цагаан сүлдээ залсан, Монголынхоо нийгмийг цоо шинэ замналаар хөгжих бодит нөхцөл, хөрс суурийг тавьсан, монгол хүндээ хүний эрхийн нь эдлүүлсэн “Эцэг хууль”-ийг тогтоон баталсан хүндтэй, гавьяатай эрхмүүдийн “Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид” номноо нийтлэгдсэн дурсамжуудаас цувралаар хүргэж байна.Лувсангийн Пүрэвдорж: Шинэ Үндсэн хууль нь монголын улс төр, гүн ухаан, хууль цааз, эдийн засаг, ёс суртахуун, соёл иргэншлийн шинжлэх ухааны томоохон цогц бүтээлБи Говь-Алтай аймгийн Хасагжаргалан суманд төрсөн, малчин айлын хүүхэд. Бага, дунд сургуульд суугаагүй, эцэг, эхтэйгээ мал маллаж байгаад цэрэгт татагдаж, хугацаат алба хааж байгаад офицерын сургуульд орсон. Тус сургуулиа төгсөөд офицер болж, цэргийн анги салбарт ажиллаж байгаад ЗХУ-ын цэрэг-улс төрийн академид явж, таван жил суралцан төгсөж ирээд цэргийн улс төрийн ажил хийсэн.Ийнхүү жагсаалын цэргээс Батлан хамгаалах яамны дэд сайд, Армийн улс төрийн газрын дарга хүртэл байлдагчаас генерал цолтойгоор 34 жил тасралтгүй алба хаасан.1990 онд Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогдож, ардчилсан Үндсэн хууль хэлэлцэн батлах үйл хэрэгт оролцсон юм. Монгол Улсын төр, нийгмийн байгууллыг бүхэлд нь өөрчилж, цаашдын замналыг тодорхойлж заасан шинэ Үндсэн хууль бол монголын улс төр, гүн ухаан, хууль цааз, эдийн засаг, ёс суртахуун, соёл иргэншлийн шинжлэх ухааны томоохон цогц бүтээл гэж би боддог. Энэ Үндсэн хууль монгол үндэстнийг улс төр, нийгмийн төдийгүй ухаарал сэтгэлгээний цоо шинэ орчинд аж төрөх нөхцөлийг бий болгосон юм. Чухамхүү энэ Үндсэн хуулийг мөрдсөний үр дүнд Монгол Улс хариас хараат бус, жинхэнэ бие даан бүрэн тусгаар тогтнож, монгол хүн эх орныхоо бүрэн эрхэт эзэн, эрх чөлөөтэй иргэн болсныг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй биз ээ.Шинэ Үндсэн хуулийг орон даяар бүх нийтээр хэлэлцсэн хийгээд Их Хурал 76 хоног радио, телевизээр шууд нэвтрүүлэн хэлэлцсэн явц хүртэл монголын нийгмийг соён гэгээрүүлэх томоохон үйл хэрэг болсон гэвэл хэтийдэхгүй л болов уу. Өмнөх хаалттай нийгэмд ийм юмыг бид үзэх нь атугай дуулаа ч үгүй байсныг нуух хэрэггүй. Ингэж монголын ард түмний санаа сэтгэл, оюун ухаан шингэсэн Үндсэн хуулийг баталсан билээ.Хорин жилийн тэртээ депутат бид нар АИХ-ын Их танхимд 430-лаа Үндсэн хуулиа баталж байсан. Харамсалтай нь  миний анд сайн нөхөр алба нэгт генерал, үзэг нэгт яруу найрагч Пүрэвийн Мөнхдорж Үндсэн хууль ид хэлэлцэж байхад төрийн түшээгийн суудал дээрээ зуурдаар нас нөгчиж, АИХ-ын танхим тэр аяараа уй гашууд автаж билээ. Цэл залуу, авьяас билэгтэй, аяс нөхөрсөг сайхан хүн байсан нь санаанд тодхон үлджээ.Монгол төрийн үйл хэрэг, нийгмийн хамаг ёсыг бүхэлд нь төгс, цогц тохинуулах бүрэн чадамжтай энэ Үндсэн хуулийг ухаарч хэрэгжүүлэхэд бидний оюун ухааны хийгээд ёс зүйн чинээ чадал, өдгөө баахан дутаж байх шиг санагддаг.Р.Раш: Амьдрал өөрөө зөрчлийг хэрхэн шийдвэрлэхээс хамаардаг учраас бүхэлдээ Үндсэн хууль олон хүний оюун санаа шингэсэн агуу хууль юмУлс орны хөгжлийн хууль, эрх зүйн суурь үндэс болох одоогийн Үндсэн хуулийг батлалцах завшаан надад тохиосонд би бэлэгшээж явдаг. Үндсэн хуулийн төслийг Улсын Бага Хурал боловсруулж, Ардын Их Хуралд оруулж хэлэлцүүлсэн юм. АИХ анх 10 хоног хуралдана гэж ажлаа төлөвлөөд 76 хоногг хуралдаж, 76 гишүүнтэй УИХ-ыг байгуулж төрийн эрхийг түүгээр бариулахаар шийдсэн  билээ.Анх орж ирсэн төсөл нь “Их цааз” нэртэй байсан. Албан ёсны тогтоол шийдвэр гэж гараагүй, гэхдээ л Чимэд гуайг Үндсэн хуулийн эх баригч гэж үзэцгээж байв. Улсын Бага Хурлын даргаар тэр үед Р.Гончигдорж, орлогчоор К.3ардыхан, нарийн бичгийн даргаар Б.Чимид нар, Төрийн байгуулалтын байнгын хороог С.Баяр, Эдийн засгийн байнгын хороог М.Энхсайхан, Хууль зүйн байнгын хороог Д.Лүндээжанцан нар ажиллаж, толгойлж байв. Миний бие энэ бүгдийг тоочин бичихийн учир нь манай нам анхнаасаа л улс орон дахь улс төрийн нөхцөл байдал, хүчний харьцааг зөв үнэлж холбогдох шийдвэр гаргаж чаддаг байсан гэж тэмдэглэх гэсэн хэрэг.Тухайн үед АИХ, АИХ-ын Тэргүүлэгчид, Засгийн газрыг манай намын гишүүд толгойлж байв. Нам дээр ярьж байгаад УБХ-ын даргын албыг залуучуудад өгөх нь зүйтэй гэж үзээд С.Зориг, Р.Гончигдорж хоёр өрсөлдөж Гончигдорж нь болсон юм. МАХН-ын даргаар ажиллаж байсан Г.Очирбат, Б.Даш-Ёндон нар үнэхээр улс орны улс төрийн судасны цохилтыг барьж атгаж чадаж байжээ гэж би боддог. Ж.Батмөнх дарга санал гаргаж улс төрийн товчоо өөрөө огцорсон, МАХН Үндсэн хуулийн заалт болох удирдан чиглүүлэх дүрээсээ өөрөө татгалзсан зэргээр төр, засгийн шинэчлэлийг Үндсэн хуулийн  аргаар хийх нөхцөлийг бий болгосон. Ингэж шинэ Үндсэн хууль аятайхан гарах нөхцөл байдлыг МАХН бүрдүүлсэн юм.Үндсэн хуулийн төслийг бүх ард түмнээр хэлэлцүүлж, намын бүх шатны байгууллагууд ярилцаж дүгнэлтээ гаргаж байлаа. Гадаадын олон орон тэр дундаа эх газрын Герман, Франц зэрэг орнуудын үндсэн хуулиудыг сайн судалсан гэж төсөл санаачлагчид депутат бидэнд танилцуулж байв. Тэр үед одоонгийнх шиг англи хэл төдийлөн дэлгэрээгүй байсан учир орос хэл дээр орчуулагдсаныг уншиж судалж байлаа.Үндсэн хуулийн нэр, улсын нэр, төрийн сүлд, туг далбаа, төрийн дуулал зэрэг дээр их л маргацгааж байж билээ. Ерөнхийдөө социализмын үед хэрэглэж байсан нэр томъёоноос зайлсхийх гэж хичээж байсан. Гэхдээ манжийн үе рүү хэтэрхий хэлбийчих гээд байна гэж үзээд голоор нь явсан юм даг. Лав л улсын нэрийн хувьд “ард” гэсэн үгнээс тэгж жийрхээд байвал “БНМУ” гэж нэрлэе гэсэн дундын хувилбар болох саналыг Лүндээжанцан депутат дэвшүүлж байсан. Ярьж байгаад Бүгд Найрамдах гэдэг үгийг өөр тийш нь оруулж Монгол Улс гэдэг үгээр тогтоож байлаа.Төрийн сүлд гэхэд л Өүлэн эхийн дүртэй, таван сум атгасан янз бүрийн толгойтой шувууны хэлбэртэй зурагнууд зааланд үзэсгэлэн болж гарч байсан. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байя, парламентын засаглалтай болъё гэж нэлээд маргасны эцэст “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хурал хадгална" гэж тогтоосон юм даг. Хоёр танхимтай байя, АИХ дээд танхим нь, Улсын Бага хурал нь  доод танхим нь болог гэцгээж байв. Миний бие ч энэ саналыг дэмжиж байсан санагдана. Сүүлийн үед Бат-Үүл гишүүн үүнийг нэлээн ярих шиг болсон. УИХ-ын гишүүдийн тоон дээр их маргалдаж байсан. Депутат н.Ядамсүрэн 112 байлгая гэж зүтгүүлж байв. Михайлд нэг бодол байна даа гэж би тэр үед бодож байж билээ. Одоогийн 100 болгоё гэдгийг л хэлж байсан бололтойдог оо. С.Баяр депутат засаглал хуваах онол практикийн асуудлаар жинтэй үг хэлж, зааланд нөлөөлж байсан.Төрийн сүлд, дууны үг, аяыг өөрчлөх гээд олоогүй. Ц.Дамдинсүрэн гуайн үг дээр ганц нэг үг өөрчлөгдсөн байх. Сүүлд нь охиноос нь тэрийг дургүйцсэн, маягтай зүйл сонинд нийтлэгдсэн шиг санагдана. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн бүрэн эрхийг УИХ тогтооно гэж оруулсан. Манайхны зарим нь түүнийг өнөөдөр дээр үеийн улс төрийн товчоо маягаар ойлгох гээд байгаа нь буруу.Р.Гончигдорж зэрэг олон депутатууд хүний эрх, эрх чөлөө болон  бусад асуудпуудаар санал дэвшүүлж төслөө хамгаалж идэвхтэй оролцож байлаа.Бага хурлын эдийн засгийн байнгьн хороо  газар хувьчлах асуудлыг ихэд чармайсан. Ер нь газрыг иргэдэд хувьчлахгүй бол зах зээлийн нийгмийг байгуулж чадахгүй гэж үзсэн. Гэхдээ бэлчээрийг хувьд өгч болохгүй, энэ бол улсын тусгаар тогтнолтой холбоотой асуудал, газрын хэвлийн баялаг, ой мод, ус, ан амьтан төрийн өмч байна гэж тогтсон.Нэгэнт хувьчлагдсан газрыг хураан авч болохгүй, хэрэв төр авах тохиодолд нөхөн олговор олгох хэрэгтэй гэж депутат н.Балдан-Очир ярьж байсныг санаж байна.Өнөөдөр тэр нь олон хүний амь, амьдралд хэрэг болоод явж байх жишээтэй. Дашбалбар агсан газрыг хувьд өгч болохгүй, улсын тусгаар тогтнол алдагдана гэж үзэж байв. Мальн хошуу хаашаа эргэхийг бага зэрэг гадарладгийн хувьд би ч бэлчээр улсынх байх ёстой гэж санал нэмэрлэж байсан. Эмэгтэйчүүд, гэр бүлийн асуудлаар депутат Д.Мөнхөө ажил хэрэгч саналуудыг удаа дараа хэлж, улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж өнөөгийнхөөр нь нь үлдээхээр Энэбиш агсан зүтүүлж байв. Тэр үед “дэд бүтэц” гэдэг үг монгол хэлний зүйд орж ирээгүй байсан учир зам харилцаа гэдэг  үгийг хавчуулая гэж ярьж байснаа санаж байна.Үндсэн хуулийг бичихэд Үндсэн хуулийн ажлын хэсэг чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Ардын хяналт, прокурорын ерөнхий хяналтыг зогсоосон нь арай эртэдсэн асуудал гэж боддог. Бараг цөмөөр хяналтад дургүйцсэн тэр үед депутат н.Молом тайлбарлаад дийлээгүй юм даг. Хэрэв ардын хяналтын ажил түр боловч үргэлжилсэн бол өмч хувьчлал тэгж их самуурахгүй байсан болов уу.Иргэн хүн оршин амьдрах газраа өөрөө сонгож тогтооно гэж байгаа. Энэ томьёолол Үндсэн хуулийн онолын  хувьд маргаангүй зөв. Гэхдээ зам харилцаа, зах зээл, эрүүл мэнд, боловсрол орон нутагт олигтой хөгжиж чадаагүй өнөөгийн нөхцөлд хүн амьн төвлөрөл нийслэлд хэт ихсэх зэрэг зөрчлүүд гарч байна.Амьдрал өөрөө зөрчлийг хэрхэн шийдвэрлэхээс хамаардаг учраас бүхэлдээ Үндсэн хууль олон хүний оюун санаа шингэсэн агуу хууль юм.              Эх сурвалж: Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид /2012 он/

Өглөөний орсон шинэхэн цас хайлаад хаа сайгүй шавар, шалбааг үүсгэчихсэн нь хаврын урин цагийг санагдуулах боловч жаврын сэрүү алсаас үлээнэ. Улаанбаатарын урт намар дуусахгүй шиг үргэлжилж асан боловч Налайхыг зорих яг энэ өдөр цас орж таарав. Будрах цасан газардаж амжив уу үгүй юу ус болон өөр хувиралд шилжиж, тэнгэрээс дахин дахин мөнгөлөг талстууд эргэлдэн бууна. Гэвч замын түгжрэлээс болж бодол санаа цасны гэгээг дагаад цэлмэсэнгүй, харин ч дотор улам бачуурна. Цас орсноос болж энэ их түгжрэл үүссэн ч юм шиг... Утасныхаа дэлгэцийг асаан цаг харвал уулзалт товлосон хугацаа хэдийнэ болжээ. Налайх чинь хотын төвөөс ийм хол билүү?Автобус дүүрэн хүнтэй, дулаахан гэж жигтэйхэн. Энд суугаа хүн бүр ямар нэгэн зүйл рүү яаран, байн байн утсаа асаан цаг харан цонхоор ширтэх нь надтай адилхан. Одоо яалтай билээ гэж бодоод нүдээ анин арагш сандлаа налан суулаа. Хэдэн минут өнгөрснийг бүү мэд, нүдээ нээхэд Ботаникийн эцэс дээр ирсэн байв. Үүнээс цааш бол түгжрэл үгүй биз гэж олзуурхан бодоод суудлаа засав. Зам нойтон, хальтиргаа үүсэх аюултай болохоор яг хүссэн шиг минь биш ч муугүй хурдтай байна шүү. Ийн давхисаар хүсэн хүлээсэн “Галын буудал”  дээрээ ирлээ. Би шалавхан буугаад тарвагатай хөшөөг уруудан нэвт яваад хоёр цагаан байрны дундуур нэвт гараад л  зорьсон газраа ирсэн гэдгээ мэдэв. Дахиад хэдхэн алхахад шалган дээр очих нь ээ.“Ирэхгүй юм байхдаа гэж бодож байлаа...” гэсээр ОБЕГ-ын харьяа Уул уурхайн 09-дүгээр ангийн албаны дарга, аврах ажиллагааны удирдагч, хошууч Д.Баяржаргал гэх цас шиг цагаан үстэй эрхэм намайг угтан авав. Замд төрсөн бодлоос үүдэж түүний үс ийм мэдрэмж төрүүлсэн болов уу. Цэрэг армийн хүмүүс цагийг ягштал барьдаг нь үнэн ажээ. Намайг ирэх гэж мунгинасаар байх зуур тэд өглөөний жагсаалаа хийж, цайгаа уугаад, ээлжээ солилцож дуусаад сургалтдаа оржээ. Бид энгийн боловч цаанаа л нэг сүр жавхаатай харагдах хоёр давхар байр луу орлоо. Уурхайн аврах ангитай танилцавАнх 1951 онд Аж үйлдвэрийн яамны 444-р тушаалын дагуу “Уулын аврах команд” нэртэй байгуулагдаж байсан энэ анги Онцгой байдлын албанд 2015 онд нэгдэн орж байсан түүхэн замналтай. Зарим хүмүүс тэднийг зөвхөн Налайхын хэмжээнд л ажилладаг гэх ташаа ойлголттой байдаг. Гэвч тэд Монгол Улсын хэмжээнд уурхай, уулын үйлдвэрийн үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдэд хүрч ажилладаг юм.Бид Онцгой байдлын албыг газрын гадарга дээр гал унтрааж буйгаар л төсөөлөх хандлагатай байдаг шүү дээ. Харин энэ анги бол газар доорх гүнд буюу далд уурхайд дарагдсан, гацсан, эндсэн хүмүүсийг татан гаргах үүрэгтэй тусгай анги юм. Тарваганы нүх шиг жижигхэн нүхний амаар ороод аврах ажиллагаа явуулдгаараа уурхайн аврагчид бусад аврагчдаасаа ялгардаг. Газар доор бараг агааргүй орчинд ажиллагаа явуулахад юу тэдэнд хамгийн чухал байдаг вэ гэх энэ асуултад албаны дарга ийн хариуллаа.“Бидний зүүдэг баг бол ямар ч агааргүй утаатай орчинд дөрвөн цаг ажиллах чадвартай. Гал гараад утаанд боогдсон, уулын нурангид дарагдсан хүмүүсийг аврахаар орохдоо нуруундаа 12 кг - ын жинтэй баг үүрч ордог”.Биднийг ярилцах зуур албаны даргын сургалт орох цаг боллоо. Энэ өдөр надаас өөр олон зочид иржээ. Дундговь аймгаас ирсэн уурхайн аврагчид энэ сургалтад сууж байна. Сургалтын тэнхим рүү алхах зуур надтай бие бялдрын хувьд жижигхэн, намхан аврагчид их таарав. Цэрэг, арми, онцгой байдлын албанд биеийн хөгжил сайтай, өндөр нуруутай хүмүүс ордог гэх бодолдоо хөтлөгдөөд бас л асуугаад амжлаа. Албаны дарга Д.Баяржаргал “Бид чинь газар доор ажиллагаа явуулдаг хүмүүс шүү дээ. Тарваганы нүх рүү жижигхэн биетэй хүмүүс багтаж ордог юм. Том, тарган биетэй хүн багтаж ороход бэрх байдаг. Манай уурхайн аврах анги бол хамгийн онцгой нь шүү” гэж хэлчихээд сургалт орох өрөөний хаалгыг татан оров.Ангийн захирагч зөвхөн багны тухай л нухацтай ярина. Яаж өмсөх, харьцах, хэрхэн өөрийн болгож авах тухай нэгд нэгэнгүй тэдэнд анхааруулан хэлж буйгаас үзэхэд уг  “баг”-аа амь шигээ хайрладаг болох нь харагдана. Мөн шинээр энэ ангид орж ирсэн алба хаагчдад 45 хоног багаа яаж ашиглах талаар нарийн сургалт ордог гэнэ. Багны тухай онолын сургалт дуусаж доошоо буун практик хичээл рүү оров. Бие бялдрын бэлтгэлээс гадна багтай яаж харилцах, эзэмших сургалт өдөр бүр орно. Уурхайн аврагчдын итгэл найдвар, амь бие бүхэлдээ баган дотор нь явдаг гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Тэд багандаа итгэж л нурангид дарагдсан уурхай руу зоригтой ордог.Уурхайн аврагчдын хувьд хүрз, жоотуу хоёроос өөр техник хэрэгсэл хэрэглэдэггүй. Нэг хүн л багтах тэр жижигхэн нүхний амаар энэ хоёроос өөр ямар ч багаж, тоног төхөөрөмж багтахгүй. Уурхайн шороог нь улаан гараараа ухаж гаргадаг яггүй хүнд, хэцүү албанд зүтгэдэг хүмүүс юм даа гэж бодов. Тэд 45, 50 радиусын налуутай нүх рүү бөгсөөрөө шууд гулгаад орох ч үе байдаг. Мөн уурхай дотор бол малгайны гэрэл тамхины цог улалзах төдий л гэрэл тусгана. Энэ хооронд тэд гараараа тэмтрээд л ажиллагаагаа явуулдаг гэв. Мөн багаа өөрөөсөө огт салгаж болохгүй. Салгах л юм бол эндэнэ. Яг л усчин аврагчид шиг мэдрэмжээрээ л зарим тохиолдолд аврах ажиллагаага явуулахаас өөр сонголтгүй. Гацсан, эндсэн дарагдсан хүнээ олохоос нааш уурхайгаас гарч болохгүй. Тиймээс тэдний хувьд техник хэрэгслийн гэхээсээ илүү дуудлагадаа цаг алдалгүй хурдтай очих төмөр хүлгийн асуудалтай байсан ч үүнийгээ шийдэж чаджээ. Өмнө нь бол фург онаар дуудлагад явдаг байсан бол одоо “Ланд Крузер 78” маркийн дулаахан машинаар хурдтай явдаг болсон гэнэ. Бүр илүү шуурхай ажиллагаанд нисдэг тэрэг ч ашиглана. Энэ бүгдээс харахад манай онцгой байдлын алба жилээс жилд улам л чамбайран сайжирч, шинэчлэгдэж, хурдтай болж байгаа нь  илэрхий. Уурхайн баатрууд ярьж байнаУул уурхайн 09 дүгээр анги шижигнэсэн сайхан залуучуудаас бүрджээ. Хүн мөрөөдлийнхөө дагуу амьдарна гэдэг үгээр хэлэхийн аргагүй тийм л сайхан байдаг. Итгэхийн аргагүй ч  дуудлага бүрийн цаана нуугдаж байдаг эрсдэл дунд ажил үүргээ гүйцэтгэн явах л тэдний мөрөөдөл ч юм шиг...С.Ариун-Эрдэнэ гэх шавилхан биетэй, шаламгай хөдөлгөөнтэй аврагч, холбоочин охиноос би яагаад энэ мэргэжлийг сонгосныг нь асуувал “Онцгой байдлын албанд орох бол миний багын мөрөөдөл байсан юм л даа. Миний ах онцгой байдлын албанд ажилдаг. Бусдаас өөр хувцас өмсөөд үргэлж завгүй амьдардаг тэр хүнийг хараад л энэ албыг мөрөөдөж эхэлсэн. Миний мөрөөдөл биелсэн. Энэ ангид аврагч холбоочноор ороод 11 сар болж байна. Яг ажил дээр гараад ирэхээр зарим хүндрэлтэй зүйл гарч байна. Дуудлага өгч байгаа хүмүүс уурлаад, загнадаг ч тэднийг ойлгохыг хичээдэг. Сандраад айчихсан хүмүүст цаг маш удаан санагддаг шүү дээ” гэж хариуллаа.  Нүүрээс нь инээмсэглэл ер салахгүй хүмүүсийн нэг болох энэ залууг Р.Ахбек гэнэ. Тэр энд ажиллаж байгаа хамгийн шинэхэн аврагч юм. Мөн л түүнийг юу энд хөтлөн авчирсныг асуувал “Би Налайхын унаган хүүхэд. Багаасаа аав, ах нартайгаа уурхайд ажилдаг байсан. Тэр үед миний одоо өмссөн байгаа шиг ийм шар хувцастай, шар машинтай ах нар ирээд хяналт шалгалт хийдэг байлаа. Тэгээд л энэ  ах нар шиг хүн болно доо гэж шийдсэн. Одоо ингээд мөрөөдөж явсан хувцсаа өмсөөд ах нартайгаа мөр зэрэгцэн ажиллагаанд оролцон яваа минь зүүд шиг л санагддаг. Энд ирээд хэдхэн сар болоод яваад өгдөг хүүхдүүд байдаг л даа. Нэг зүйлдээ тууштай байсан цагт л үр шимийг нь хүртэж бардам амьдардаг юм байна гэдгийг ах нараасаа харсан. Тиймээс би ах нарынхаа хэмжээнд хүрээд дүү нартаа зааж сургана гэх шинэ мөрөөдөлтэй ч болоод амжсан. Гэхдээ яг ажил дээр гараад үзсэн чинь зарим юм бодсоноос арай өөр гэдгийг ухаарсан. Анх 2023 оны зуны үерийн ажиллагаанд очход ах, эгч нар яасан удаж ирдэг юм, хурдан хөдлөөч гээд загнах нь жаахан хүнд, дарамттай байсан. Үнэндээ бид дуудлага руугаа байдаг хурднаараа л очдог учраас биднийг хараад баярлах болов уу гэж бодсон юм л даа. Гэтэл эд зүйлсийг нь зөөлхөн хэрнээ хурдан зөөсөнгүй гэж уурлаад л байсан. Мэдээж бидний ажлыг ойлгож, дэмжиж, талархдаг хүмүүс бол байсан. Одоо дуудлага харьцангуй бага байгаа. Энэ хугацаагаа ашиглаад багтайгаа маш сайн ажиллаж сурахыг л хичээж байна. Хараахан гэр бүл зохиож амжаагүй болохоор ажил дээрээ л бараг амьдарч байна даа”.Энэ ангийг гарын арван хуруу шиг ээ мэддэг хэдхэн хүний нэг болох аврагч ахлагч Б.Баттулга юм. Тиймээс түүнтэй мөн л хэсэг хоромд ярилцлаа. “Би аврагчаар 13 жил ажилласан. Ер нь энэ цаг хугацаа их хурдан юм аа. Би энэ албанд хүсэж мөрөөдөж ороогүй л дээ. Хүний амьдралын жамын дагуу гэх юм уу. Би уурхайд зөвхөн эрэгтэй хүн л ажилдаг гэх бодолтой явлаа. Анхны дуудлагаа хүлээж аваад эмэгтэй хүн аварчхаад гарч ирээд их гайхаж билээ.\Инээв\ Аврагчдын хувьд ажиллагаанаас гарч ирэхэд угтан авдаг хүмүүсийн хандлагаар тэтгэгдэж байдаг юм. Яах вэ, байнга урмын үг хэлдэггүй л дээ. Гэхдээ зарим үйлдэл бол арай хэтэрхий байдаг. Бид нар газар доор ороод зүгээр хэвтэж байгаад гарч ирдэггүй шүү дээ. Улаан гараараа шороог нь ухаж нүх гаргана эсвэл бүр хэт налуу радиустай нүхэн дотор цогцостойгоо хамт унах тохиодол ч байна. Ийм хүнд аврах ажиллагаа явуулчхаад гараад ирэхэд араас цохино, чимхэнэ, зандарна, загнана. Зарим нь хэлэх хэлэхгүй үгээр ч доромжилдог. Ямартай ч ажиллаагаа дуусгачхаад анги дээрээ ирэхэд ар гэрийнхэн маань санаа зовчихсон, хоол цай хийчихсэн, нойргүй хүлээгээд сууж байдаг даа. Тэдэн дээрээ үүргээ биелүүлчхээд эсэн мэнд эргэж ирэхийн тулд бид дасгал сургуулилтаа чанартай хийхээс гадна багаа сайн эзэмшсэн байх ёстой шүү дээ. Ерөөсөө л энэ багтай сайн харьцаж сурах хэрэгтэй” гэв. Удалгүй албаны дарга ирээд түүнийг “Чуяа” гэж дуудав. Яагаад түүнийг ингэж  дууддаг болохыг асуувал “Манай албанд насаараа зүтгэсэн Чулуунбаатар гэж  аврагч ах байсан юм. Одоо бол бурхан болчихсон. Түүнтэй их адилхан болохоор нь ингэж дууддаг юм” гэв. Тэдний нэгнээ дурсан санаж, хайрлан хүндэлж явдаг зан аргагүй л монгол эр хүний жудаг гэж юу байдгийн тод жишээ мэт санагдана.Цас шиг цагаан үстэй албаны дарга Д.Баяржаргал анхнаасаа л онцгой нэгэн байжээ. Тэр ШУТИС-ийг төгссөн ч уурхайн аврах ангид өөрийн мөрөөдөл хүслийнхээ дагуу 2006 онд 30 хүүхдээс шигшигдэн орж ирсэн түүхтэй. Налайхын унаган хүүхэд учраас энд ажиллахад хүндрэлтэй зүйл нэг их тохиолдоогүй байна. Харин ч өөрийн сайн чаддаг зүйлээ хийгээд 18 жилийг өнгөрүүлсэн гэхэд болно. Учир нь энэ анги Налайхын хүүхдүүдийг авах их дуртай. Энд өссөн хүүхэд бүр багаасаа уурхайд ажиллаж, нүүрстэй харьцаж сурсан байдаг. Өөр аймгаас эсвэл хотоос ирсэн хүүхдүүд уурхайд ороод  их гайхна. Хананд нь хүрч үзэхээрээ “Энэ тэгээд бүгд нүүрс юм уу” гэж хэлдэг заншилтай гэнэ.Би дахин албаны дарга Д.Баяржаргалаас “Та айж байгаагүй юу?” гэж асуувал тэр “Юунаас нь айх юм. Анхны ганц хоёр ажиллагаан дээрээ цогцос хараад эвгүй болох тохиолдол бол байсан л даа. Бид айж болохгүй үүрэгтэй хүмүүс шүү дээ. Газар дор айх л юм бол ажиллаагаа дуусна гэсэн үг. Айсан хүн хамгийн тогтворгүй байдаг учраас тэнэг үйлдэл хийх магадлал өндөртэй байдаг. Миний хийсэн нэг тэнэг үйлдэл багаа бүхэлд нь эрсдэлд оруулах боломжтой. Миний хүү намайг дагаад аврагч болчихсон байгаа. Чи миний мэргэжлийг өвлөж ав гэж бол тулгаагүй ээ. Хүү маань өөрийн мөрөөдлийнхөө дагуу л болсон. Одоо тавдугаар ангийн охин маань хүртэл аавын ажил  хүн аварч, хүнд тусалдаг болохоор гоё гэдэг. Тэгэхээр аврагч байна гэдэг хэчнээн буянтай мэргэжил байх нь уу. Жаахан хүүхэд хүртэл хайрлаж байна шүү дээ. Ийм байхад айж, эмээж ажлын алдаа гаргаж яаж болох билээ”.Хамгийн ачаалалтай томхэмжээний аврах ажиллагааАлбаны дарга Д.Баяржаргал “Баялгийн хонхорт 2007 онд Отгонтэнгэрийн уурхайд хийсэн аврах ажиллагаа бол манай аврагчдын ур чадварыг үнэнхүү шалгасан даа. Тэр жил тун их усархаг бороо орсон юм. Тэр үед уурхайн гүнд ажиллаж байсан хүмүүс бороо орж байна гэж мэдээгүйн дээр уурхайг тойруулж далан, шуудуу ухаагүй байсан. Борооны ус шууд доошоо урсаад уурхайн арам бэхэлгээний хөлийг идсэний улмаас тэнд байгаа хүмүүстэй харьцах ямар ч боломжгүй болчихсон байсан. Мөн удалгүй арам бэхэлгээ нь доошоо юу ч үгүй нурж унаад битүү дараад хохирогчдын хаана байгааг ч мэдэх боломжгүй болгочихсон. Орох гэхээр битүү, ямар ч зай завсар байхгүй. Экскаватораар ухах гэхээр тэнд байгаа хүмүүст шууд аюул учирна. Тиймээс бид нар гурван өдөр зогсолтгүй улаан гараараа ухсаар байгаад нэг хүн багтах нүх гаргаж ороод долоон хүнийг амьд татан гаргаж авсан юм. Яагаад тэд амьд байсан бэ гэвэл уурхайн гүнд борооны ус орчихсон байсан болохоор тэд уснаас хүчилтөрөгчөө аваад амьсгалж байсан юм. Шороог нь нэвтлээд урт труба оруулаад дохио зангаагаар бид ярилцдаг байлаа. Ингэж юуны түрүүнд уурхайн гүнд байгаа хүмүүсийг тайвшруулах хэрэгтэй. Үнэхээр тэвчээр шалгасан ажиллагаа байсан даа. Бид нэг л минут зогсвол юу ч болж болох байсан учраас гараараа зогсолтгүй шороо ухсан. Ер нь уурхайн аврагчдын ажил их мэдрэмж, шаламгай байдлыг шаарддаг гэж хэлж болно. Саяхан хамгийн сүүлд буюу энэ оны зургаадугаар сарын 24-нд Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр суманд жоншны далд уурхайгаас гурван хятад иргэнийн цогцсыг татаж гаргасан. Ингээд л дуудлагууд ороод ирдэг юм” гэв. Ер нь онцгой байдлын алба онцгой л байдаг ажээ. Дүрэлзсэн улаан гал руу дайран орох, нуур, далайн цэл хүйтэн ус руу шумбах, тарваганы нүх жижигхэн радиустай нүх рүү ороод гацсан, эндсэн, дарагдан хүнийг тэвэрч гарч ирнэ гэдэг “онцгой” чадвартай хүмүүсийн хийдэг ажил яах аргагүй мөн юм.Налайхын баатрууд минь баяртайУурхайн аврагчдын анги буйдхан хэрнээ алба хаагчдынхаа ая тухтай амрах, хөгжих нөхцлийг ч давхар цогцлоож чаджээ. Анги дотор зурагт үзэх, дасгал хөдөлгөөн хийх, унтаж амрах өрөөнүүдийг орчин үеийн стандартын дагуу засаж тохижуулсанд алба хаагчид их ам сайтай, сэтгэл өндөр байгаа нь илт.Сургалт, практик хичээл тарсны дараа залуухан аврагчид сагс, волейбол идэвхтэй тоглоно. Мөн дотроо өөрсдийн гэсэн музейтэй. Тэнд нь үе үеийн, удирдагчид, аврагчдын зураг, хөргийг байршуулан тэдний баатарлаг үйлсийг нь магтан дуулжээ. Сонирхуулахад одоогийн албаны дарга, хошууч Д.Баяржаргал гэхэд 280 орчим хүний амийг аварсан байна. Ингээд бодохоор энэ анги хамт олон, цаашлаад бүхэл бүтэн ОБЕГ нийт хэдэн эрдэнэт хүнийг эсэн мэнд аварч, ар гэрт нь хүргэсэн бол гэж бодогдоно. Дахин нэг хаалгыг нээн орвол хүндэтгэлийн өргөө байна. Хоймортоо Эзэн Чингис хааны хөргийг залж, өргөөний голд уран хийцтэй, сүрлэг тулгыг тавьсан нь нүдэнд тусна. Энэ тулгыг Аврагч, канат шалгагч А.Батзаяа гэх залуу урлажээ. “Энд байгаа бүхий л залуус  өөрсдийн гэсэн онцгой авьяас билигтэй. Би энэ газарт 18 жил ажилласан ч тэд өдөр бүр гайхшируулдаг даа” гэж албаны дарга залуучуудаараа бахархан хэлэхэд түүний цагаан үс гялалзана. Тэр алба хаагчдынхаа дарга гэхээсээ илүү аав, ах шиг нь байхыг хичээдэг нь анзаарагдана. Албаны дарга Д. Баяржаргал үргэлж инээмсэглэнэ.Оройн хоолны цаг болжээ. Өнөөдөр будаатай шөл, шинэхэн хайрсан боорцогтой. Алба хаагчид их амтархан идэхийг харахад тогооч эгчийн хоол ч амттай байдаг бололтой. Тэд хоолоо шалавхан идчихээд эргэж бөмбөгөө тоглохоор яарч байх шиг. Би ч автобус руугаа хурдлахаар шийдэн албаны даргатай хамт шалган руу зүглэв.Анх энэ шалган дээр уулзахад л түүний үс үнэхээр нүдэнд онцгой туссан юм. Сониуч зандаа дийлдэн түүнээс үснийх нь өнгөний тухай асуувал “Онцгой байдлын алба хаагчид үсээ будах хориотой байдаг. Би төрөлхийн цагаан үстэй. Ер нь хүмүүс миний үс рүү их хардаг л даа. Гудамжаар явж байхад ч жаахан хүүхдүүд хараад “Ахаа та ямар гоё үстэй юм бэ” гэдэг. Ажил дээр бол анх “Тэр цагаан үстэй нөхөр бос” гэдэг байсан. Босоод үнэн учраа хэлдэг. Одоо ч бүгд намайг аврахын буурал гээд андахаа байсан. Налайхын уурхайн хүмүүс бүгд танина. Гоё зохиж байгаа биз дээ” гээд нөгөө л сурсан зангаараа гэгээхэн инээв. Би ч түүнд баярласнаа илэрхийлээд салах ёс хийн цааш алхав.Хэдхэн минутын дараа автобусны цонхоор цас орохыг хараад албаны даргын үс түүнд үнэхээр гоё зохижээ гэж дотроо бодов. Баяртай айдсыг үл мэдэх инээмтгий баатрууд минь!Эх сурвалж:interview.mnА.Даваадулам

Билэг танхай яруу найрагч Р.Чойном 1972 оны 2 сарын 19ний орой хэн нэгнээс дамжин ирсэн "Цог" сэтгүүлд Ш.Дулмаагийн "Хүүгийн эцэгт бичсэн захидал" шүлэг гарсныг ихэд олзуурхан уншиж байсан гэдэг. Гэтэл тэр даруйд нь "Хүүгийн ээжид бөхийж хэлэх үгс" гэсэн хариу шүлэг бичсэн байлаа. Дээх нь үед Утга зохиол урлаг сонинд л нэг нийтлэгдсэн гэсэн Энд тэндээс хайгаад олддоггүй гэж мэддэг хүмүүс нь ярих юм билээ.Иймээс тунчиг ховор шүлгийг нийтэлж байгаадаа баяртай байна аа.........Р.ЧОЙНОМ"Хүүгийн ээжид бөхийж хэлэх үгс"Амьдрал хэмээх далайн атираас ихтэй мандлаарАрван таван жилийг алдлан тэврэн дэвсээрГангар гунгар донгодох дуучин шувуу шиг захидалГашуун боловч үнэнийг минь дурсан дурсан ирлээЦалгиж галгиж явсаар хөл алдсан насныхааЦагаас эрт бууралтсан хилэнцэт тэргүүнээ бөхийжҮнэнээс үнэн үгсийг чинь есөн ес уншлааҮдшийн цаг чимээгүй зүрхэн шимширч суунааБаяр,гуниг хоёр ингэж зэрэгцэн ирдэгийгБараан үсээ цайтал санасангүй явлаа дааАтар залуу цагийн гэнэгүй тарьсан нүгэлАраас гүйцэж ирдэгийг зүүдэлсэнгүй явлаа дааАрдаг дураар морины салхит хондлой дээгүүрАрхаг суран ташуур гувруу татуулж буух шигАжиг ч үгүй зүрхний алаг тольтон дундуурАнхны янагийн үгс шижигнэтэл зүсээд орлооАлд биений минь хэлтэрхий үрийн минь ээж таАнхны янаг гэдэг эмзэг энэхэн үгийгАймшиг жишэмгүй хэлснийг минь...уучлаарайАрван хэдэн жилийн өмнө....байх нь байсан л дааХотойх нь үгүй залуухан хорвоог чинь хотойлгожХонхор нь үгүй хорин насыг чинь хонхойлгожҮүрийн гэгээ шиг үнэн цагаан сэтгэл дээр чиньҮл итгэхийн хар дуслыг анхан дусаажХав халуун өвөрт чинь хагацлын салхи оруулжХар сайхан мэлмийд чинь гомдлын нулимс хуруулжАаваа гэж дуудах ангир үрийн чинь дуугаарАтга хонгор зүрхийг чинь ахин дахин зүссэнЯнаг сэтгэлийн гэмтэн би өдий болсон хойнооЯмар замаар явснаа эргэж бүтэн харлааНүд нээхэд хоосон,урт зүүднээс сэрсэн шигНүгэл буян хоёроо дэнсэлж нэгэн бодлооХүслийн ууган хорвоод алтан жолоо зэрэгцүүлжХүү төрүүлсний баяраар аагтай сархад цэлэлзүүлжХүний жишээ цогцлуулсан анхны гал голомтооХүйтэн усаар унтраах шиг ажиггүй орхин гарахдааДууяа чиний хайрын энг буруу хэмжижДуугүй хатуу гунигаар энэ болтол эмтэлжДурлал жаргал бялхах эхийн залуу сэтгэлийгДутуу бариад унагаасан гангар шаазан шиг хагалахдааАавын тэнэгхэн хүүг арз шиг согтоож ирдэгАтар залуу насны анхны өнгөнд төөрчээ биАраас уйлаад үлдсэн ангаахай бяцхан үр мааньАрван наймтай болоод амдаад ирэхийг бодсонгүйЭр хүн чадалтай гээд бүсгүй хүнээр тогложЭнэрэх сэтгэлгүй явдаг нь ухаан муугийн хар гай байнаЭм хүн тэнхээгүй гэвч бүхэл хүнийг төрүүлжЭх орондоо өгдөг нь уян сэтгэлийн гавъяа байнаӨнөөдөр миний хүү арван найм хүрчӨөртөө минь адилхан ханхар эр болсоныгӨрнүүн ажлын талбарт нэгэн бүтээлч нэмснийгӨр зүрхээ оволзуулж баяр бялхан уншлаа биАавын зай гэрийн хойморт ханхайн эзгүйрчАмрагийн зай цээжний гүнд хонхойн эвгүйрчАрван таван жилийг яажшуу өнгөрөөж ирснийг чиньАлаг зүрхээ балталзуулж гэмшил бялхан сонслоо биСэрүүн,дулаан хорших гэрэлтэй,сүүдэртэй хорвоодСэтгэл гэдэг үнэнч,нүд гэдэг худалч юм ааСээтэн хаях амархан сэхэлтэй,мөхөлтэй орчлондСэрэмж муухан явбал сээрэн дунгуй хийлгэдэг байнаӨгч чаддаг,авч чаддаг орчлонгийнӨнгө нас хоёрыг мөнх юм шиг явахад миньДуулуулж ч чаддаг,уйлуулж ч чаддаг замбуулингийнДутууг дүүргэж,дүүрнийг дундалж жаргахад миньХорьдын цагаан сар тоонон дээгүүр өнгийтөлХонгор бяцхан хүүгээ үнэгчлэн зүүдэлж унтталХоёр дэрний нэгэн дээр нулимс юугаа дуслуулсаарХорвоод ганцаардсан чи минь намайг хүлээж байжээАйлын хүүхдэд шоглуулж ааваа дуудан уйлсанАнгаахай бяцхан үрээ онгон шувуу шиг хайрлажАлаг нүднийхээ нулимсыг бяцхан гараар нь арчуулжАгуу орчлонд хоёулханаа аж төрждээ чи миньЦарцаат намрын өдрүүдэд цантсан дээвэр өргөхдөөЦагаалга битүүлгэ болж хөндөх хүн эрэхдээЦайныхаа дээжийг аягалаад уух хүн хайхдааЦайлган хонгор сэтгэлээр намайг харсаар байжээҮнэн мөний нүдээр ялган тунгааж харвалҮр,амраг хоёрынхоо зовлонгоор жаргаж явсанХүн мөсөөр дульхан намайг чи хайрлахдааХүү чинь саналаа гэж хэлж зүрхлэхгүй явжээӨдий олон жил уруул давж гаргалгүйӨнөөдрийг хүртэл зүрхэндээ өвдтөл нуусан гомдолГуйх газар гуйхгүй гэж гутрах өдөр гутрахгүй гэжГучин хоёр шүдэндээ зууж явсан үгс чиньЧин үнэнийг мэдэх энэхэн биеээрээ бодвоocЧиний үг биш миний үг байнаӨнөөдрөөс урьд нь би өнгөрснөө эргэн харжӨөрөө өөртөө тэгж үнэнийг хэлэх ёстой байжХоёр гурав дахь авгайнхаа хуримын шуугиан дундуурХойноос уйлах үрсийнхээ дууг сонсох ёстой байжАварга бөхийн барилдааныг алмайран гайхаж явахдааАйлыг үүрч яваа бүсгүйг анзаарах ёстой байжээГэлээ гэхтэй хүн гашуун үнэнээ ухаарвалГэмших,зөвтөх хоёр оройтдоггүй юм гэнэлээҮс минь буурал болсон ч сэтгэл минь буурал болоо ч ууҮгүй ч билүү би...өмнө чинь одоо бөхийеСэрүүн хангайн буга шиг сайхан эр болсонСэргэлэн хонгор хүүгээ эргэж нэг харъяСэтгэл гэдгийг мэдэлгүй дэндүү дургиж явсанСэхүүн тэр жилүүдийг эргэж нэг санаяЭдэлж өмсөх хоёроор хүүгий минь дутаасангүйЭцгээ гэсэн сэтгэлийг нь....элгээрээ дэвтээж иржээЭрийн цээнд хүргэж алсын моринд дөрөөлүүлжээЭнхийн төлөө үйлсэд нэгэн цэрэг нэмжээАрван таван намрын мөсөн хярууг хуримтлуулжАлаг зүрхээ одоо хайраад хайраад нэмэргүйАлдсан алдаа надтай алаг шатар нүүсээрАцан шалааны хөлд алсын мад өржээУушгины үзүүр чимхиймээр өвлийн хүйтэндУлс орныхоо төлөө чичирч явсан зүтгэлСанасан шувуу ирмээр хаврын сайхандСая түмнийхээ төлөө ургуулж явсан цэцэрлэгНийт монгол орондоо арван таван жилНийгэм журам байгуулах ажил үйлсэд зүтгэсэнНижгэр явдлын дор бас хувийн бараан сүүдэрНинжин сэтгэл доголсон хазгай мөр шиг үлджээГанц хоёрхон биенийхээ гунигийг тоочоод яахавГарцаагүй тохиож болох хүн бүхний амьдралаасАжил бүтээл бялхсан эх орныхоо өвөр дээрАмсаж туулсан мөрөө ардах залуустаа яръяЭлэг бүтэн гэрийнхээ аз жаргалыг хугасалжЭрх танхилхан үрийнхээ ариун хайрыг хагасалжЭрээн бараан амьдралд гэнэдэж явааЭцэг эх байдаг бол эргэцүүлж үзэг гэхээрХоёр биендээ амссан алдаа оноо бүхнийгХойчийн залуу үед дохио болгон бичьеҮйл явдал нь гашуун ч үзэж ирсэн туужийнхааҮнэнээс үнэн мөрүүдийг хоёр талаасаа бичьеБичгээр үүсэх зохиолыг нэгэн хүн бүтээдэг болБиеэр үүрсэн амьдралыг хоёр хүн шүлэглэеХоёр өнгийн замаар хорвоог үзсэний хувьдХоёр чавхдас нь болж үнэний хуурыг дуугаргаяНадад болоод нийтэд хэлэх бүхнээ хэлНартад болоод чамд гэмших бүхнээ гэмшиеЧиний болоод миний гунигт алдааны замаарЧийрэг сайхан залуусыг бүү алхаг гэж бичьеХожим нь гэмшээд баршгүй гашуун энэ алдааХорин насны босгонд яаж ирснийг яръяХотын нэгэн дүүрэгт ядуухан оюутны амьдралдХоёр залуу танилцсан тэртээ хавраас эхэлье....../Дам дам хүмүүс хуулж тавиад эх сурвалж нь олдсонгүйд хүлцэл өчсүү/

 Энэтхэгийн баян эр Махаража Жай Сингх Лондон дахь Rolls-Royce компанийн павильонд зочлохдоо энгийн даруу хувцастай явсан бөгөөд Rolls-Royce шоуны танхимаар сонирхож удаан явав. Тэнд ажиллаж байсан үндсэрхэг үзэлтнүүд түүнийг анзаарч, бор арьст эрийг машины худалдаанаас хөөн гаргажээ.  Гутаан доромжлуулсан Жай Сингх шууд 6 машин худалдаж аваад гэртээ хүргүүлэв. Хотын захиргаанаас зөвшөөрөл авч Rolls-Royces машинаараа гудамж талбайг байнга шүүрдэж байхыг жолооч нартаа тушаажээ.  Удалгүй энэ мэдээ дэлхий даяар тархаж, Roll-Royce-ийн нэр хүнд хаа сайгүй унажээ... Европ, Америкт хэн нэгэн Rolls-Royce машинтай гэж сайрхах тоолонд хүмүүс  “Хотын хог хаягдлыг цэвэрлэхэд ашигладаг машин уу?" гэж шоолдог  болов.  Иймээс Британийн машин үйлдвэрлэгч брэндийн эзэд Энэтхэгийн Махаражаас албан ёсоор уучлалт гуйж, машин бэлэглэх хүсэлтээ илэрхийлжээ. Ингээд Махаража Жай Сингх гудамж цэвэрлэх үйлчилгээнээс машинуудаа эргүүлэн татсан гэнэ.

2007 оны л үед дээ. УЕПГ-д Хорих ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавих хэлтсийн хяналтын прокуророор ажиллаж байв. Нэг чиг үүрэг нь гадаадад ял эдэлж байгаа Монгол иргэн эх орондоо ирж ялаа эдлэх, гадаад улсын иргэн Эх орондоо ялаа эдлэхээр гаргасан хүсэлтийг зохих байгууллагатай хамтран шийдвэрлэх юм.Ингээд Польш улсын Дээд шүүхээс ял шийтгүүлсэн, тэнд хорих ангидаа очихгүйгээр нутаг буцсан Монгол Улсын Иргэнийг түүгээр нь ялыг эдлүүлэх арга хэмжээ авна уу гэсэн хүсэлт, холбогдох материал нь ирлээ. 3 шатны Шүүхийн шийдвэрүүд байна.Үйлдсэн гэмт хэргийн тухайд,  Монголчууд нийлж архидаад зодолдож тэр дундаа арай ахмад нь маргааш өглөө нь нас баржээ.Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн нь :Монголын тосгонд амьдарч байсан, гэрээгээр энд ирж ажиллаж байгаа гээд сэтгэл зүйн зураглал дүгнэлттэй.Үхлийн шалтгааныг маш нарийн тогтоосон.Хохирогчид зангидсан гараар цохиж учруулсан... тооны гэмтэл, Гарын алгаар учруулсан.. тооны гэмтэл, Биеийн тамирын гутлаар учруулсан... тооны гэмтэл байна гээд.Хохирогчийн үхлийн шалтгаан нь согтуу бөөлжиж бөөлжсөндөө хахаж үхсэн байна.Гэхдээ энэ хахах бөөлжих явц нь гэмт этгээдийн хохирогчид учруулсан тархины гэмтлийн улмаас болжээ гэжээ.Шинжилгээний Дүгнэлт бол үнэн супер. Анхан шатны Шүүх хэргийг шийдвэрлэхдээ:-  Шүүгдэгч нь хот газарт амьдарч байгаагүй, энд ирээд хохирогчийн удирдлаган доор ажилласан, хохирогч байнга дээрэлхэх шоглох хандлагатай байсан, гэмт хэрэг үйлдэгдэхдээ хохирогчоос эхэлсэн. Хэл амаар доромжилсон, СОЁЛЫН ШОК - нд орсон байна гээд 3 жилийн хорих ялаар шийтгээд тэнссэн байв.Үүнийг нь Польшийн прокурор эс  Эсэргүүцсэн, энэ процесс нь жил гаруй явсан. Дээд шүүхээс нь 3 жилийн хорих ялыг нь биеэр эдлүүлэх болоход Залуу нутаг буцчихсан байв.Би материалыг хүлээн авч тухайн үеийн УМБГ-т хүргүүлж залууг аваад ирсэн.Ингээд гадаад улсын шүүхийн шийдвэрийг Монголд хэрэгжүүлэхийн тулд Монголын шүүхийн шийдвэр гаргуулаад 3 жилийн хорих ялыг эдлүүлж энэ ажил дууссан.Сонирхолтой зүйл нь, Польшид Субъект, Субъектив талын шинжүүдэд маш дэлгэрэнгүй дүгнэлт хийж шүүхийн шийдвэр гаргадаг ажиллагаа нь байв. Хүнийг хувь хүн талаас нь нэвт дүгнэж, Анх удаа тохиолдлын чанартай байдлын улмаас гэмт хэрэг үйлджээ. Хохирогч өөрөө буруутай, бас соёлын ШОК гэсэн дүгнэлт ашигласан нь дорой ядуу нэгнээ өрөвдөж энэрэнгүй ханддагт байгаа юм.Энэ асуудлыг шийдвэрлэх явцад Польшийн элчин сайдын яамны Норжмаа гэх хүн байнга утсаар ярьж үе шатны шийдвэрүүдийг авч байсан. Шийдвэр өгөх үедээ уулзсан чинь настай Польш эмэгтэй байсан. Хэл аялганы хувьд энгийн Монгол хүнээс ялгагдахгүйгээр ярьж байсан. Өөрийгөө Монголч эрдэмтэн. Нортелова гэж танилцуулж байлаа….Via П.Төртүвшин